Þjóðviljinn - 04.01.1989, Blaðsíða 9

ERLENDAR FRETTIR
Þjóðarmorð fyrri heimsstyrjaldar
Fyrirætlun Tyrkja var að útrýma Armenum gersamlega og við lá að þeim tœkistþað - innlimun
íSovétríkin bjargaði leifum armensku þjóðarinnar
Armenar hafa undanfarið mjög
verið í fréttum og af tilefnum,
sem eru síst af öllu ánægjuleg
fyrir þá sjálfa. Fólk af þessu þjóð-
erni, sem býr í Sovét-
Aserbædsjan, hefur sætt ofsókn-
um af hálfu tyrkneskra og ísl-
amskra Asera og ofan á það kom
jarðskjálftinn mikli 7. des. s.l.
Sumir Asera glöddust opinskátt
yfir þeim hörmungum og þegar
sovéskir hermenn, sem sendir
höfðu verið til Aserbædsjan Arm-
enum þar til verndar, voru
kvaddir til björgunarstarfa á
jarðskjálftasvæðinu, voru ein-
hver brögð að því að Aserar (þar
á meðal að sögn sovéskir her-
menn aserskrar ættar) notuðu
tækifærið til að ræna og brenna
heimili Armena.
Fregnir frá Armeníu herma að
jafnframt harminum vegna tjóns-
ins af völdum jarðskjálftans sæki
á fólk þar ótti við frekari ofsóknir
af hálfu granna sinna. Og með
hliðsjón af því, sem Armenar
urðu að þola af hálfu Tyrkja,
náfrænda og trúbræðra Asera, í
heimsstyrjöldinni fyrri, verður
ekki sagt að sá ótti sé ástæðulaus.
Og skiljanlegur er hann í fyllsta
máta.
Frændur
Trójumanna
Armenar eru meðal elstu
þjóða. Tungumál þeirra telst
grein sér innan indóevrópska
tungumálastofnsins. Talið er að
Kimmerar, Dakar, Þrakar, Frýg-
ar, Trójumenn þeir er Hómer
kvað um o.fl. fornþjóðir hafi ver-
ið af sömu grein, sem stundum er
nefnd sú þrakó-kimmerska.
Armenía varð eitt fyrsta landið,
þar sem kristni varð ríkistrú, og
er þjóðkirkja þeirra sér á parti í
trúarefnum og gregórsk kölluð.
Er hún eineðlissinnuð, eins og
koptar Egyptalands og eþíópska
kirkjan. Það þýðir að litið er svo á
að Kristur sé einungis guðlegs
eðlis, en ekki mannlegs einnig,
eins og flestar kirkjur hafa fyrir
satt.
Landið var um langan aldur á
mörkum ýmissa stórvelda með
ólíka menningu, fyrst Rómar/
Býsans og íranskra stórvelda, síð-
ar Tyrkjaveldis, Persíu og Rúss-
lands. Soguðu Armenar því í sig
margskonar menningaráhrif í
aldanna rás, en þeirra eigin
menning, sem var tiltölulega há-
þróuð frá fornu fari, hélt engu að
síður velli, sem og þjóðernið,
þótt það yrði að vísu að láta
undan síga af stórum svæðum.
Kirkja þeirra reyndist þeim borg
á bjargi traust í þeim efnum, en
einnig kann það að hafa hjálpað í
þessu sambandi að engu stórveldi
tókst nokkru sinni að halda öllu
landinu til langframa.
Mikojan,
Gulbenkian,
Saroyan, Cher
Þegar nú er talað um Armeníu,
er aðeins átt við sovétlýðveldið
með því nafni, þar eð á engu
landsvæði öðru (nema Fjalla-
Karabak) eru Armenar þorri
íbúa. Til foma náði Armenía,
þ.e.a.s. það svæði sem að miklu
leyti eða mestum hluta var byggt
Armenum, yfir stór svæði sem nú
heyra til Tyrklandi, íran og so-
vétlýðveldunum Aserbædsjan og
Georgíu.
Kringumstæður þær, er fyrr
var á drepið, skiluðu til síðari
tíma þjóð, sem er sérstæð um
margt. Um sumt hafa Armenar
þótt minna á Gyðinga, sem ekki
heldur hafa farið varhluta af of-
sóknum, svo sem alkunna er.
Þeir eru sagðir þolgóðir, kænir,
með afbrigðum lagnir samninga-
og kaupsýslumenn. (Samkvæmt
einum brandaranum þarf til sjö
Gyðinga að snúa á einn Armena í
kaupskap.) Lfkt og Gyðingar
hafa þeir þótt einkar duglegir við
að koma sér áfram í heiminum,
þótt lánsemi þjóðar þeirrar sem
heildar væri ekki að sama skapi.
Margir Armenar þjónuðu
Tyrkjasoldánum af Ósmansætt
sem ráðgjafar og diniömatar, og
þjóðernissinnar og enn umburð-
arlausari gagnvart undirþjóðum
en soldánarnir höfðu verið.
Ungtyrkir ákveða
„endanlega lausn“
í heimsstyrjöldinni fyrri varð
Armenía vígvöllur Rússa og
Tyrkja. f tyrknesku Armeníu,
við landamæri Rússaveldis,
Tyrkneskir hermenn og armenskir prestar, sem þeir hafa hengt.
Myndin er frá 1917.
kaupsýsla og utanríkisviðskipti
Tyrkjaveldis voru að verulegu
leyti í þeirra höndum. Á öldinni
okkar hafa margir Armenar orð-
ið heimsþekktir fyrir árangur í
stjórnmálum, fjármálum og á
fleiri sviðum. Armenskrar ættar
var Anastas Mikojan, einn klók-
asti stjórnmálamaður Sovétríkj-
anna um sína daga. Bróðir hans
sem Artjom hét hannaði sovésku
MIG-þotuna. Enn má í þessu
sambandi nefna Aram Khatsjat-
úrían tónskáld, Calouste Gul-
benkian olíuauðkýfing („herra
fimm prósent"), George Deuk-
mejian ríkisstjóra Kaliforníu,
bandaríska rithöfundinn Willjam
Saroyan, Cherilyn Sarkisjan
(Cher) poppsöngkonu og franska
vísnasöngvarann Charles Azna-
vour.
Ofsóknir
Abdúls Hamíds
Þótt Armenar hafi margar
þrengingar mátt þola í sinni löngu
sögu, þá tók fyrst út yfir er leið að
lokum 19. aldar. Tyrkjaveldi var
þá komið á fallanda fót og hnign-
uninni var samferða minnkandi
umburðarlyndi gagnvart undir-
þjóðum og minnihlutum ýmis-
konar, eins og gjaman vill verða
undir slíkum kringumstæðum.
Þar að auki voru nú áhrif evr-
ópskrar þjóðernishyggju farin að
berast til Ósmansveldis. Þau
áhrif vöktu sjálfstæðislöngun
með Armenum og aukið um-
burðarleysi gagnvart öðrum
þjóðum með Tyrkjum. Þar að
auki var ráðamönnum Ósmans-
veldis ljóst, að þjóðernishyggja
af þessari nýju tegund var stór-
hættuleg þeirra fjölþjóðlega ríki.
Abdúl Hamíd soldán brást við
þessu árið 1894 með því að fyrir-
skipa íslömskum þegnum sínum
ofsóknir á hendur Armenum. í
ofsóknum þessum, sem héldu
áfram til ársins 1896, voru yfir
200.000 Armenar myrtir.
Verra átti það þó eftir að
verða. Frá því 1908 réðu mestu í
Tyrkjaveldi ungtyrkir svokallað-
ir. Forustumaður þeirra helstur
var Enver Pasha, en þar í flokki
var einnig Kemal Atatiirk, síðar
stofnandi tyrkneska lýðveldisins
og valdhafi þess um langt árabil.
Þessir ungu menn vildu endur-
reisa ríkið í samræmi við forna
frægð þess og sameina allar
tyrkneskar þjóðir undir einni
stjórn. Þeir voru ofstækisfullir
bjuggu þá um tvær miljónir Arm-
ena. Tyrkir grunuðu þá um sam-
úð með andstæðingum sínum, og
þær grunsemdir jukust er Rússar
sendu armenska liðsflokka inn í
tyrknesku Armeníu í þeim til-
gangi að spana landsmenn til
uppreisnar. Fyrsta stríðsveturinn
fóru Tyrkir mjög halloka fyrir
Rússum, og varð það til þess að
skelkuð ungtyrkjastjórnin í Is-
tanbul lét í janúar 1915 afvopna
hundruð Armena, sem þjónað
höfðu í her og lögreglusveitum
Tyrkja, og setja þá í þrælkunar-
vinnu, þar sem þeir ýmist létust af
völdum illrar meðferðar eða voru
líflátnir.
Almenningur í tyrknesku
Armeníu sætti og sívaxandi
hrottaskap af hálfu tyrkneska
hersins og leiddi það til þess að
Armenar í héruðum við stöðu-
vatnið Van gripu til vopna sér til
varnar. Ungtyrkir brugðust við
því með því að ákveða að leysa
endanlega sitt Armenavanda-
mál. í febrúarbyrjun 1915 tók
framkvæmdanefnd flokks þeirra
þá ákvörðun, að útrýma Armen-
um gersamlega, eftir því sem til
þeirra næðist. Einna mestur
áhugamaður um þetta mál virðist
hafa verið þáverandi innanríkis-
ráðherra Tyrkja, Talaat Pasha.
Einn samstarfsmanna hans, Naz-
im nefndur, sagði að Tyrkjum
gæfist „ekki betra tækifæri til
þessa, því að nú er stríð.“ Hann
kallaði armensku þjóðina
„krabbamein" sem þyrfti að
skera burt. Talaat innanríkisráð-
herra lagði áherslu á engir Arm-
enar yrðu skildir eftir á lífi, svo að
engir yrðu til frásagnar um
fjöldamorðin.
Þjóðarmorð
í framkvæmd
24. apríl 1915 hófst útrýmingin
fýrir alvöru. Þann dag voru æðstu
menn gregórsku kirkjunnar, alls
yfir 500 talsins, handteknir,
sumir í Istanbul, aðrir í Armeníu.
Aðeins sárafáir þeirra sáust eftir
það á lífi. f Armeníu voru þorp,
héruð og borgii tæmd af fólki og
var svo látið heita opinberlega að
flytja ætti það til bráðabirgða-
dvalar suður til Arabíu. Talið er
að um 850.000 Armenar hafi ver-
ið reknir í áttina þangað, og af
þeim héldu sárafáir lífi. Þeir
fengu ekki mat á leiðinni svo telj-
andi væri, enda hrundi fjöldi nið-
ur úr hungri. Tyrknesku varð-
mennirnir, sem ráku fólkið
suður, skutu það og í stórhópum
eða þá að þeir spöruðu skotfærin
með því að hrinda því fyrir björg
eða út í fljót, fjötruðu saman. En
því fór fjarri að í öllum tilfellum
væri reynt að fela fjöldamorðin á
bakvið herleiðingar; Armenar
voru einnig hrannmyrtir á
heimaslóðum. Tyrkneski herinn
var mikilvirkur við morðin og
honum til fulltingis við þau voru
glæpamenn skipulagðir í sérstak-
ar liðssveitir. Fengu þeir sakar-
uppgjöf fyrir vikið. En víða tók
tyrkneskur almenningur fullan
þátt í illvirkjunum. Allir Armen-
ar, sem Tyrkir náðu til, urðu
þessu ofsóknaræði að bráð, án til-
lits til kyns eða aldurs.
Af Evrópumönnum fengu
Þjóðverjar og Austurríkismenn
fyrst í stað mestar fréttir af þess-
um hryllingi, því að Tyrkir voru
bandamenn þeirra í stríðinu.
Ræðismaður Þjóðverja í Mosúl,
Holstein að nafni, símaði stjórn
sinni 10. júní 1915 að Tígrisfljót
hefði dögum saman verið þakið
líkum, sem bærust undan
straumnum. Skáldið Armin T.
Wegner, sem þjónaði sem hjúkr-
unarliði í tyrkneska hernum,
skrifaði: „(Arm'enar eru) skotnir,
hengdir, það er eitrað fyrir þá,
|ftBO(JL-HAMÍC>
L80UtH£fVÍC
.....ot
bandi. Tyrkneska stjómin hafði
ekki ástæðu til annars en að vera
sæmilega ánægð með árangur
þessarar fyrirhafnar sinnar. Að
ofsóknunum loknum hafði Arm-
enum Tyrkjaveldis að mestu ver-
ið útrýmt. Nú búa aðeins um
70.000 manns af armensku þjóð-
erni í Tyrklandi. Aðrir þeir sem
lífi héldu flýðu víðsvegar, þannig
að Armenar eiga það nú einnig
sammerkt með Gyðingum að lifa
í dreifingu. Um 600.000 manns
armenskrar ættar búa í Norður-
Ameríku, um 500.000 í Austur-
löndum nær, yfir 400.000 í Evr-
ópu, um 120.000 í Rómönsku
Ameríku.
Stjórnir Þýskalands og
Austurríkis-Ungverjalands létu
sér að vísu ekki á sama standa um
fjöldamorðin, en hreyfðu ekki
teljandi mótmælum við Tyrki, af
ótta við að styggja þessa banda-
menn sína.

Abdúl Hamíd Tyrkjasoldán á
mynd fransks teiknara 1904.
Með teikningunni og textanum
við hana er minnt á fjöldamorð
þau á Armenum, sem framin
voru að skipun soldáns.
þeir eru stungnir með rýtingum,
kyrktir, hrjáðir af farsóttum,
þeim er drekkt, þeir deyja úr
þorsta og hungri, tærast upp og
sjakalar rífa líkin í sig. Börnin
gráta þar til þau gefa upp öndina
... “ Wegner segir einnig frá fólki,
sem fyrirfór sér og sínum
unnvörpum til að sleppa við
óbærilegar þjáningar, nauðganir
og aðra svívirðu. „Karlmenn
fleygja sér fyrir björg, svo að lík
þeirra tætast sundur á klöppum
undirniðri. Mæður varpa unga-
börnum í brunna, bamshafandi
konur fjötra sig saman og steypa
sér í Efrat, syngjandi.“ Hann
kvaðst einnig hafa séð konur,
brjálaðar orðnar af hryllingi og
svívirðingum, sjóða lík nýfæddra
barna sinna til átu, og litlar stúlk-
ur, sem reyndu að verja lík
mæðra sinna fyrir tyrkneskum
lögreglumönnum. Þeir vora
gjamir á að rista á hol armensk
lík, sökum þess að þeir granuðu
Armena um að fela gull sitt með
því að gleypa það.
800.000 -
1.500.000 ...
Talið er að 800.000 manns að
minnsta kosti hafi látið lífið í of-
sóknum þessum, en líklegra er að
tala látinna í þeim sé nálægt hálfri
annarri miljón. Enn hærri tölur
hafa verið nefndar í því sam-
Hver man
nú Armena?“
Einn Þjóðverja þeirra, sem
mest vissi um þjóðarmorð þetta,
var dr. Max Erwin von
Scheubner-Richter, starfsmaður
við þýsku ræðismannsskrifstof-
una í Erzurum. Eftir stríðið varð
hann einn nánustu samstarfs-
manna Hitlers á fyrstu árum nas-
istaflokksins og var skotinn til
bana við hlið foringja síns í upp-
reisnartilraun hans í Munchen
1923. Varla er vafi á því að Hitler
hafi af honum fræðst um útrým-
ingu Armena. Að minnsta kosti
komst Hitler svo að orði síðar,
sennilega þá með í huga örlög
þau, sem hann ætlaði Gyðingum:
„Hver man núorðið útrýminguna
á Armenum?"
í lok heimsstyrjaldarinnar fyrri
var Tyrkjaveldi meðal hinna sigr-
uðu og Rússland máttvana.
Gripu Armenar þá tækifærið og
lýstu yfir sjálfstæði. Var gert ráð
fyrir að þetta nýja ríki næði bæði
yfir rússnesku og tyrknesku Arm-
eníu. Vesturveldin, sigurvegarar
heimsstyrjaldarinnar, sam-
þykktu það fyrir sitt leyti og
knúðu Tyrki til þess með friða-
rsamningnum í Sevres 1920. En
Tyrkir höfðu samninginn að
engu, og þegar sama ár hófu þeir
undir stjóm Kemals Ataturk
sókn inn í fyrrverandi rússnesku
Armeníu. Var tilgangurinn með
sókninni í fyrsta lagi sá, að leggja
undir sig eins mikið af Transkák-
asíu og unnt væri, áður en Rússar
réttu við aftur, og í öðra lagi að
ljúka útrýmingunni á Armenum.
Ármenar vörðust vel, en áttu við
ofurefli að etja og urðu að þoka.
Tyrkir höfðu sömu siði og fyrr og
drápu alla þá Armena er þeir
náðu. Samkvæmt einni ágiskun
vora þá um 200.000 Armenar
myrtir. í þeirri svipan hélt hinn
rauði her rússnesku sovétstjóm-
arinnar, sem þá hafði nýlokið við
að leggja undir hana Norður-
Aserbædsjan, inn í landið að
austan. Við þann andstæðing
þorðu Tyrkir ekki að eiga og
stöðvuðu sókn sína. Var Armen-
ía síðan innlimuð í Sovétríkin
sem sovétlýðveldi. Sættu Armen-
ar sig við það möglunarlítið, enda
höfðu þeir aðeins átt um tvennt
að velja: sovésk yfirráð eða út-
rýmingu af hálfu Tyrkja.
Tyrkir viðurkenna ekki að þeir
séu sekir um þjóðarmorð þetta
og varla þarf að taka fram að þar-
lendis hafa aldrei farið fram
nokkur Nurnbergréttarhöld út af
þeim glæp eða öðram álíka. Enda
er tyrkneska lýðveldið sköpunar-
verk manna, sem áttu hlutdeild í
ábyrgðinni á fjöldamorðunum,
og pólitískir arftakar þeirra sitja
þar enn að völdum. dþ.
Miðvikudagur 4. janúar 1989 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9