Þjóðviljinn - 12.07.1989, Blaðsíða 4

Málgagn sósíalisma, þjóðfrelsis og verkalýðshreyfingar
KLIPPT OG SKORIÐ
Tekur Samstaða við
stjóm í Póllandi?
Eftir stríö var reynt aö koma á einu pólitísku mynstri í
Austur-Evrópu og áttu hinir sovésku sigurvegarar yfir Hitler
mikinn hlut aö máli eins og menn vita. Kommúnistaflokkar
tóku sér allt vald sem máli skipti, innlimuðu leifarnar af
sósíaldemókrataflokkum og leyfðu kannski einum eða
tveim flokkum frá fyrri tíð, tengdum bændum eða smáborg-
urum, að lifa skuggalífi með vissum fjölda sæta á valdalitlum
þingum.
Þetta pólitíska kerfi er að syngja sitt síðasta vers í Póllandi
og Ungverjalandi. í Póllandi gekk valdaflokkurinn undir
prófraun í kosningum og var léttvægur fundinn. Stjórnar-
andstðan, sem saman kemur undir hatti verklýðssamtak-
anna Samstöðu, vann í þeim kosningum jafnvel enn meiri
sigur en hún kærði sig um, svo undarlega sem það kann að
hljóma. Sigurinn setti Samstöðumönnum erfiða kosti: áttu
þeir að keppa að því að taka á sig stjórnarábyrgð eða láta
sér nægja hlutverk stjórnarandstöðu meðan allar líkur bentu
til að pólsku efnahagslífi héldi áfram að hnigna og erlendar
skuldir að vaxa?
Nú berast þær fréttir að Samstaða hafi tekið undir tillögu
sem einn helsti hugmyndafræðingur hins pólska andófs á
liðnum árum, Adam Michnik, bar fram á dögunum. En hún er
á þá leið, að Samstaða myndi stjórn, en styðji frambjóðanda
Kommúnistaflokksins til hins valdamikla embættis forseta.
Þetta eru merk tíðindi ef eftir ganga - tilhögun þessi væri í
senn í anda vilja kjósenda, sem sýnt hafa Samstöðu ótvírætt
traust, og þess raunsæis sem segir að með forsetaembætt-
inu verði einhvernveginn að brúa bilið milli þess einsflokks-
kerfis sem var og þess lýðræðis sem við taki. Það er og til
marks um raunsæi Samstöðumanna að þeir vilja tryggja sér
bæði samþykki Sovétmanna og mikla efnahagsaðstoð frá
Vesturlöndum eigi þeir að reyna stjórnarmyndun.
Það er svosem ekki undarlegt þótt Samstöðumenn hafi
verið tvístígandi um það hvað þeir ættu að gera við kosn-
ingasigra sína nýlega. Ekki aðeins vegna þess að það er
ekki skemmtilegt að taka við lömuðum efnahag og nær
fjörtíu miljarða dollara skuldum. Samstöðumenn eru vinsæl-
ir fyrir kjarabaráttu og mannréttindabaráttu á liðnum árum,
en þeir hafa vitanlega vitað miklu meira um það, á móti
hverju þeir væru (valdseinokun, forréttindum, mannrétt-
indabrotum) en að þeir hefðu komið sér upp stefnuskrá um
það sem gera þarf. Á Vesturlöndum halda menn gjarna að
Samstöðumenn vilji leysa efnahagsvandann með allsherj-
areinkavæðingu og markaðsbúskap að vesturevrópskri fyr-
irmynd. En í reynd munu þeir mjög ósammála um það hve
langt skuli ganga í þessum efnum. Gleymum því ekki að
Samstaða á sitt verkamannafylgi ekki síst í málmbræðslum,
kolanámum og skipasmiðastöðvum: allt eru þetta fyrirtæki
sem hafa verið rekin með tapi, þetta eru starfsgreinar sem
standa höllum fæti jafnt í Póllandi sem Bretlandi - og ef nú á
að „hreinsa til“ með því að beita ströngum aga arðseminnar,
þá blasirekki annað við en fjöldaatvinnuleysi. Það verður því
ekki auðvelt fyrir einmitt Samstöðu að standa fyrir því að
loka fyrirtækjum eða koma á þeirri launafrystingu sem
skuldahalinn við útlönd heimtar nú af Póllandi.
Þess vegna er heldur ekki undarlegt þótt Samtöðumenn
bindi vonir við erlenda fjárhagsaðstoð. Vandinn er sá, að
þótt Bush forseti bjóði greiðslufrest og 100 miljónir dala í
beina aðstoð, og þótt Evrópubandalagið geri eitthvað svip-
að, þá dugar það skammt. Hagfræðingar Samstöðu hafa
gert áætlun um alþjóðlega hjálparáætlun sem hressti pólskt
efnahagslíf við á næstu þrem árum með tíu miljörðum doll-
ara í lánum og fyrirgreiðslum. Er hægt að skrapa saman
slíkar upphæðir nú þegar hrópað er á ný lán og afskrifun
gamalla um alla heimsbyggð - nú síðast frá Argentínu, sem
skuldar helmingi meira en Pólverjar, sé við fólksfjölda mið-
(<*}■!
' *• -- 3 ■
Umbætur og
stööugleiki
Þegar George Bush Bandaríkj-
aforseti hélt ræðu á pólska þing-
inu í fyrradag sagði hann á þá
leið, að umbæturnar sem orðið
hefðu í landinu væru „Aðdáunar-
verðar og að þær kynnu að marka
upphaf stöðugleika í Evrópu þar
eð lýðræðislegar umbætur í
Austur-Evrópu hefðu í för með
sér minni spennu og ykju mögu-
leika á afvopnun“.
Viðhorf af þessu tagi eru út-
breidd í austri og vestri, enda
ekki nema von. Lýðræðislegar
umbætur draga úr þeim mun sem
staðfestur hefur verið á milli
austur- og vesturhluta Evrópu,
samfélögin verða hvert öðru lík-
ari - með kostum þeirrar þróunar
jafnt sem göllum. Þar eftir er ó-
líklegra að hægt sé að kynda
undir vígbúnaðarkapphlaup með
því að halda mjög á lofti óvinar-
ímynd af „þeim hinum“, sem ætla
að tortíma „okkur“, okkar skipu-
lagi, okkar frelsi. Og því ætti að
vera auðveidara en áður að semja
um afvopnun og fleira gott.
Hitt kynni að vera ofmælt hjá
Bush og fleirum að láta að því
liggja, að lýðræðislegar umbætur
stuðli eins og sjálfkrafa að
„stöðugleika“ yfir höfuð. Stöð-
ugleiki er ekki alfarið blessunar-
ríkt fyrirbæri: allra síst sá stöðug-
ieiki sem einkennir steinrunnið
íhald af ýmsu tagi og verður
illkynjaðast í kringum aldraða
einræðisherra.
Óreiða
lýðræðisins
í þessu sambandi er fróðlegt að
skoða þann ugg um „óstöðug-
Ieika“ í Austur-Evrópu sem fram
kemur um þessar mundir í ýms-
um fréttaskýringum í landi Bush
forseta sjálfs. Til dæmis að taka í
samantekt í vikuritinu Time á
dögunum, þar sem tíndir eru til
margskonar erfiðleikar og vand-
kvæði, sem kunni að fylgja lýð-
ræðisframvindu til dæmis í Pól-
landi og Ungverjalandi.
í fyrsta lagi, segir biaðið, getur
lýðræðið verið óreiðusamt. í
löndum þar sem lýðræðishefð er
takmörkuð, er erfitt að koma á
snyrtilegri samkeppni milli hóf-
samra vinstrimanna og hófsamra
hægriafla. I stað þess gætu alls-
konar lýðskrumshreyfingar risið,
tengdar þjóðernissofstopa og
jafnvel nýstalínisma.
Hér á blaðið ekki síst við það,
að landamæradeilur verða seint
kveðnar niður í eitt skipti fyrir öll
í Mið-Evrópu og að ekki er nú
uppi meiri fjandskapur mili
grannríkja í Evrópu en á milli
Rúmeníu og Ungverjalands.
Hvað um
Pýskaland?
t*á hefur Time áhyggjur nokkr-
ar af því að ef nú tekst að yfirstíga
tvískiptingu Evrópu í fjandsam-
legar blakkir, kunni það að leiða
til aukins þrýstings í þá veru að
Þýskaland sé aftur sameinað.
Þegar kalda stríðinu er lokið,
segir blaðið hefur Þýskaland
(hvort sem það er sameinað
formlega eða ekki) yfirburði og
forystu í Mið-Evrópu. í orðalagi
þessarar klausu má vel greina
þann skelk, sem Frakkar og Eng-
ilsaxar hafa jafnan borið með sér
við öflugt Þýskaland: Stundum
finnst manni, að hvað sem líður
hjali um sjálfsákvörðunarrétt
þjóða, þá séu í rauninni allir
(nema hluti Þjóðverja sjálfra)
sameinaðir í því að þýsku ríkin
skuli EKKI sameinast.
Ríkir, fátækir,
atvinnuleysi
Time talar og um að lýðræðis-
fögnuður muni ekki leysa efna-
hagsleg vandamál. Þar er komið
inn á það, sem fjallað er um í
leiðaranum hér við hliðina: Geta
verkalýðssamtök eins og Sam-
staða hugsað sér að beita styrk
sínum til að loka óarðbærum
fyrirtækjum, þar sem stuðnings-
menn þeirra vinna? (Vel á
minnst: Sami vandi blasir við for-
seta perónista í Argentínu, sem
boðar nú harðar efna-
hagsráðstafanir sem hljóta að
koma illa við þann mikla fjölda
verkamanna sem studdu hann til
embættis.)
Time sér jafnvel fram á að þró-
unin leiði til endurvakins stétta-
stríðs: þegar tímar líða fram gæti
almenningur risið gegn þeim
„öfgurn" sem fylgja jafnvel vel
lukkuðum kapítalisma, með
stofnun nýrra „öfgaflokka“.
Þetta er merkileg athugasemd.
Menn skrifa undir það vítt og
breitt um heimsbyggðina að vald-
einokun eins flokks og miðstýrð-
ur altækur áætlanabúskapur hafi
sungið sitt síðasta vers. En þegar
menn nú í löndum eins og Pól-
landi og Ungverjalandi virkja
markaðslögmál og blandað hag-
kerfi til að brjótast út úr vöru-
skorti og stöðnun og forréttind-
askrifræði, þá fá þeir önnur
vandamál í staðinn. Meðal ann-
ars verðbólgu og atvinnuleysi og
aukinn kjaramun milli þeirra sem
geta og kunna að njóta góðs af
breytingunum og þeirra sem sam-
keppnin dæmir úr leik (t.d. fyrir
aldurs sakir eða vondrar stöðu
heilla framleiðslugreina á
heimsmarkaði). Þeir sem illa
verða úti munu vafalaust leita
sinni pólitískri gremju útrásar
með einhverjum hætti.
Nató kynni
að leysast upp!
Enn ein áhyggja Time og kem-
ur kannski undarlega fyrir sjónir:
„Þegar ógn stafar ekki lengur
af Varsjárbandalaginu kann svo
að fara að Nató leysist upp smám
saman. Einnig gæti svo farið að
næstum því öll kjarnorkuvopn
verði lögð niður í Evrópu. Þetta
kann að hafa aðlaðandi hljóm, en
það gæti hnikað því vopnaða
jafnvægi sem hefur tryggt friðinn
síðan 1945.“
Þessar vangaveltur sjást stund-
um hjá þeim sem hafa mjög
bundið tryggð við Nató: það er
engu líkara en þeir kjósi heldur
að láta einhvern Brezhnev senda
skriðdreka inn í Prag eða Varsjá
en að eiga það á hættu að áhuginn
á Nató dofni í aðildarríkjum þess.
Svo undarlegar eru brautir hinna
pólitísku og hemaðarlegu
hagsmuna. Time tekur reyndar
undir það viðhorf, að Bandaríkin
og Sovétríkin eigi þá sameigin-
lega hagsmuni að „skilgreina
eiginlega öryggishagsmuni So-
vétríkjanna og sjá til þess að þeir
séu virtir". Ekki verður betur séð
en þetta þýði að Bandaríkin eigi
að hjálpa Sovétríkjunum til að
viðhalda Varsjárbandalaginu - til
þess að upplausn innan þess verði
ekki til þess að Nató leggist í
uppdráttarsýki. r „
Þjóðviljinn
Síðumúla 6 108 Reykjavík
Sími 681333
Kvöldsími 681348
Útgefandi: Útgáfufélag Þjóðviljans.
Ritstjóri: Árni Bergmann.
Fróttastjóri: Lúövík Geirsson.
Aörir blaðamenn: Dagur Þorleifsson, Elías Mar (pr.). Guðmundur
Rúnar Heiðarsson, Hildur Finnsdóttir (pr.), Jim Smart (Ijósm.),
KristóferSvavarsson, ÓlafurGislason. SigurðurÁ. Friðþjófsson
(umsjm. Nýs Helgarblaðs), Þorfinnur Ómarsson (íþr.), ÞrösturHar-
aldsson.
Framkvœmdastjóri: Hallur Páll Jónsson.
Skrifstofu8tjóri: Sigrún Gunnarsdóttir.
Skrifstofa: Guðrún Geirsdóttir, Kristín Pétursdóttir.
Auglýsingastjóri: Olga Clausen.
Auglýslngar: Guðmunda Kristinsdóttir, Unnur
Ágústsdóttir.
Símavarsla: Sigríður Kristjánsdóttir, Þorgerður Sigurðardóttir.
Ðflstjóri: Jóna Sigurdórsdóttir.
Hú8móðir: Erla Lárusdóttir
Utbreiðslu- og afgreiðslustjórl: Björn Ingi Rafnsson.
Afgreiðsla: Halla Pálsdóttir, Hrefna Magnúsdóttir.
Innheimtumaður: Katrín Bárðardóttir.
Utkeyrsla, afgreiösla, ritstjórn:
Síðumula 6, Reykjavfk, símar: 681333 & 681663.
Auglýslngar: Síðumúla 6, símar 681331 og 681310.
Umbrot og setning: Prentsmiðja Þjóðviljans hf
Prentun: Blaðaprent hf.
Verð í lausasölu: 90 kr.
NýttHelgarblað: 140kr. ■
Áskriftarverð á mánuði: 1000 kr.
4 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN' Miðvikudagur 12. júlí 1989