Þjóðviljinn - 20.09.1989, Blaðsíða 4

þJÓÐVILJINN
Málgagn sósíalisma, þjóðfrelsis og verkalýðshreyfingar
Tilvistarkreppa
SÍS
Á degi hverjum er lagt út af kaupum Landsbankans á
hlut SÍS í Samvinnubankanum. Og smám saman virðast
menn vera að færa sig nær þeirri túlkun, að hér sé um
sígilt dæmi úr samskiptum lánardrottins og skuldara að
ræða sem lýst hefur verið á þessa leið: Ef þú skuldar tíu
miljónir þá sefur þú illa á næturnar, en ef þú skuldar
hundrað miljónir þá kemur bankastjóranum ekki dúr á
auga.
I framhaldi af þessum bankakaupum talar hver fjölmið-
ill við Guðjón B. Ólafsson forstjóra SÍS um erfiða stöðu
Sambandsins: riðar sá mikli risi til falls? Guðjón ver sig
fimlega eins og menn hafa orðið varir við: Vandi Sam-
bandsins, segir hann, er vandi íslensks efnahagslífs í
heild, sá vandi samtengist því að fyrirtæki vöndust á að
hleypa sér í skuldir sem á hávaxtatímum verða þeim
ofviða. Eins og margir aðrir í svipaðri stöðu leggur Guðjón
áherslu á að fyrirtæki hafi ekki getað myndað sér sjóði og
styrkt rekstur sinn með eigin fé, en talar minna um það,
hve þægilegt það var að safna skuldum á tímum nei-
kvæðra vaxta. En eina merka réttlætingu á „glæp“ Sam-
bandsins dregur Guðjón fram, sem vert er að minna á pg
er tengd því sem sjaldan er á minnst: þeim rótum sem SIS
á að rekja til alþýðlegrar sjálfsbjargarhreyfingar. Hann
segir í viðtali við Þjóðviljann:
„Ef Sambandið hefur framið einhvern glæp á undan-
förnum hálfum öðrum áratug eða svo, þá er hann sá að
hafa tekið lán til að geta staðið undir atvinnurekstri víðs-
vegar út um landið“. Með öðrum orðum: vísað er til þess
að samvinnuhreyfingin reki m.a. byggðastefnu og taki þá
ýmislega áhættu sem einkageirinn ekki kæri sig um að
axla.
Morgunblaðið er dálítið undarlegt í umfjöllun sinni um
fjárhagsvanda SÍS. Undarlegheitin náðu hámarki í
Reykjavíkurbréfi um helgina þar sem látið er að því liggja
undir lokin að Sjálfstæðismenn geti ekki komið sér sam-
an um það, hvort þeir eigi að fagna því ef erfðafjandinn,
Sambandið, verður gjaldþrota eða reyna að koma í veg
fyrir það af ótta við að of margir mundu dragast með í því
falli. Einn af varaþingmönnum Sjálfstæðisflokksins skrif-
arfróðlegagrein íMorgunblaðiðálaugardaginn, þar sem
hann viðrar þá von flokksbræðra sinna.að þótt hremm-
ingarnar gangi kannski ekki af SÍS frænda dauðum, þá
muni þær leiöa til þess að samvinnuhreyfingin eins og
gufi upp. Samvinnufélögin breytist í venjuleg hlutafélög:
„þá hverfa smám saman skilin milli samvinnufyrirtækja
og annarra fyrirtækja í einkarekstri".
Hér er komið að fróðlegum hlutum. Það er nefnilega
ekki „höfuðglæpur" Sambandsins að reka byggðastefnu,
þótt svo hún geti þyngt reksturinn mikið. Tilvistarkreppa
Sambandsins er önnur: hún er tengd því að hreyfing sem
upphaflega gat treyst á virkan stuðning liðsmanna sem
höfðu pólitíska trú á möguleikum samvinnufélaga til að
bæta mannlífið, hefur smám saman verið að glutra niður
þeim tengslum. Ýmislegt var sjálfsagt óumflýjanlegt í
þeirri þróun: allar félagsmálahreyfingar dofna með aldri
og stirðna í skrifræði. En ýmsir forystumenn SÍS fyrr og
síðar hafa gert illt verra einmitt með því að hundsa í verki
þennan arf og þær kröfur sem hann gerir og þá möguleika
til að halda sérstökum lit og angan í grasgarði fyrirtækj-
anna. Þar undir má telja samkrull rekstrarforma, spillandi
aðild að hermangi, hátimbraðforstjóraveldi og fleira, sem
leiðir til þess að hver ný kynslóð fer að líta á samvinnufé- .
lag sem hvert annað fyrirtæki og ekkert framyfir það. Þar
til við stöndum á þeim punkti, að kannski dettur engum í
hug að andmæla af sannfæringarkrafti spásögnum eins
af varaþingmönnum Sjálfstæðisflokksins um að senn sé
samvinnusagan öll.
KLIPPT OG SKORIÐ
Farandsýning
Klippari brá sér nokkrum sinn-
um í kvikmyndahús á dögunum,
sem varla er í frásögur færandi,
og sá fáeinar myndir í þeirri far-
andsýningu Alþjóðasamtaka
kvikmyndasafna sem þá stóð yfir.
Þessi sýning var hið merkasta
framtak, en það vakti athygli
klippara og umhugsun, hve fáir
færðu sér þetta tækifæri í nyt og
sáu þessar myndir, - stundum var
varla nokkur hræða í salnum.
Flestar myndirnar á þessari
farandsýningu voru þöglar og
töldust kannske ekki til mestu
meistaraverka síns tíma sumar
hverjar, heldur voru hér á ferð-
inni myndir sem höfðu gleymst
eða verið á einhvern hátt illa
leiknar og starfsmenn kvik-
myndasafna höfðu á bjargað frá
glötun eða fært aftur til uppruna-
legs búnings, t.d. með því að leita
uppi búta sem varðveist höfðu
hér og þar og setja þá saman eftir
bestu heimildum. Nú eru hér
starfandi tvær sjónvarpsstöðvar,
sem báðar hafa gert nokkra
gangskör að því að sýna gamlar
og sígildar myndir, og auk þess
eru starfræktir kvikmyndaklúbb-
ar með fjölbreytta dagskrá,
þannig að vera má að mörgum
þeim sem annars eru áhugamenn
um kvikmyndir hafi naumast þótt
það ómaksins vert að fara nú að
sjá enn eina dagskrá með
gömlum en misjafnlega merki-
legum myndum.
Margvíslegur lestur
Nú er hægt að sjá kvikmyndir
og hafa á þeim áhuga á mörgum
ólíkum forsendum og verður það
kannske enn augljósara þegar í
hlut eiga gamlar myndir. Menn
geta haft áhuga á þeirri sögu sem
sögð er, efnismeðferðinni og
„boðskapnum" (ef einhver er) og
reyndar nálgast þetta allt frá ólík-
um hliðum, en menn geta einnig
beint athyglinni fyrst og fremst að
heimildargildi kvikmynda. Þegar
kvikmyndir eru orðnar kannske
nokkurra áratuga gamlar, fer
sagan sjálf oft að koma mönnum
allt öðru vísi fyrir sjónir: þeir
hætta að geta trúað á hana og
lifað sig inn í hana og þeim finnst
kannske að hún sé þeim gersam-
lega framandi. En þá kann það
hins vegar að gerast að heimildar-
gildi myndanna vaxi að sama
skapi, og getur þetta tvennt hald-
ist í hendur. Á sagnfræðingaþingi
í Reykjavík fyrir tveimur árum
var sýnd dönsk heimildarmynd
frá fyrstu árum aldarinnar, sem
fjallaði um lífið í stórverslun í
Kaupmannahöfn með rómant-
ísku ívafi. Þegar myndin var
gerð, þótti gagnrýnendum ástar-
sagan í myndinni víst einkar
hugljúf, - nú þótti hún brosleg,
en það sem sýnt var úr
Kaupmannahafnarlífinu fannst
mönnum hins vegar að sama
skapi merkilegt. Ef til væri kvik-
mynd frá átjándu öld, svo ekki sé
talað um kvikmynd frá dögum
Rómaveldis, er nokkurn veginn
sama hve léleghún væri: heimild-
argildi hennar væri nánast því
ómetanlegt.
Heimildargildi kvikmynda er
miklu víðtækara en margur hygg-
ur, og geta leiknar myndir verið
miklu athyglisverðari frá þessu
sjónarmiði en margar þær kvik-
myndir sem eru beinlínis gerðar
sem heimildarmyndir, því þær
eru stundum ekki annað en kyrr-
ar myndir af einhverju sem hefur
ekki breyst mikið síðan. í
leiknum myndum getur sjálf sag-
an þannig sýnt hvað það var sem
hreif menn fyrir mörgum ára-
tugum, og svo slæðast með henni
ótrúlegustu hlutir, úr menning-
arsögunni og öðru. Það er t.d.
merkilegt að sjá hvernig andlits-
stíll manna hefur breyst á rúmum
sextíu árum, hvað sem því kann
að valda.
Fjölbreytt
heimildargildi
Þær myndir sem klippari sá í
þessari farandsýningu reyndust
allar hafa harla mikið heimildar-
gildi. f þýsku myndinni „Gömlu
lögin“ sem gerð var 1923 - sama
árið og Hitler gerði fyrstu mis-
heppnuðu tilraun sína til valda-
ráns - og sagði svipaða sögu og
fyrsta talmyndin, „The Jazz Sing-
er“, var fjallað um árekstur milli
siða og hefðar Gyðinga og um-
heimsins. Þar gat að líta hinar
merkustu svipmyndir úr lífi Gyð-
ingaþorps í Galisíu, af bænahaldi
í sýnagogu og öðru slíku, - sem sé
úr heimi sem nú er svo gersam-
lega horfinn að margir eiga erfitt
með að muna að hann hafi yfir-
leitt verið til - en þótt fjallað væri
um Gyðinga af samúð, endaði
myndin ekki á málamiðlun, eins
og „The Jazz Singer“, heldur
urðu Gyðingasiðir undan að láta,
og er það eflaust heldur nöturlegt
tákn um það sem þá var að gerj-
ast í þýsku þjóðlífi, þótt hæpið
væri að nokkur gæti þá séð fyrir
þær hörmungar sem áttu eftir að
gerast.
Sænska myndin „Erotikon“ frá
1920 er þekkt í kvikmyndasögu-
nni sem vel gerð, rómantísk gam-
anmynd. En fyrir nútímamenn er
gildi hennar ekki síst fólgið í þeim
atriðum sem þar eru sýnd úr líf-
inu á þessum tíma. Einu sinni
fara aðalpersónurnar t.d. í
leikhús og sjá þar íburðarmikla
skrautsýningu á ballett um
austrænt efni. Slíkir ballettar
voru mjög í tísku á þessum tíma
og hafa látið eftir sig mikil spor í
tónlistarsögunni, og því er harla
forvitnilegt að sjá hvernig dansin-
um var háttað og sviðsetning-
unni. Kanadíska myndin „Aftur
til lands guðs“ frá 1919 var gerð
eftir sögu og handriti eftir þann
sama mann sem skrifaði söguna
um „Björninn“, enda ein aðalp-
ersónan í myndinni hundur af
grimmari sortinni og hápunktur-
inn þegar hann stöðvaði hunda-
sleða meðþvf að gera hundana
óvíga hvern eftir annan og bjar-
gaði þannig kvenhetjunni undan
hinum skelfilegustu legorðsmál-
um norðan heimskautsbaugs.
Fyrir áhorfendur í lok 20. aldar er
sagan öll hin fáránlegasta, og
veitir þeim kannske þess vegna
óvænt innsæi í rómantískan hug-
arheim afa þeirra eða langafa í
byrjun aldarinnar.
Að rjúfa
sjálfvirknina
Ef menn nálguðust myndirnar
með réttu hugarfari var því nóg
að sjá á þessari farandsýningu Al-
þjóðasamtaka kvikmyndasafna.
Það er líka rétt að benda á, að þó
menn geti stundum séð gamlar
myndir í sjónvarpi, njóta þær sín
engan veginn í þeim miðli, - þeim
hættir til að fletjast út í einhvers
konar gráma, og svo verða þær
alltaf fjarlægari þegar þær eru
komnar beint inn í nýmóðins um-
hverfi. Allt öðru máli gegnir þeg-
ar þær eru komnar á stórt tjald í
myrkum sal: þá hafa þær sams
konar veruleika og undarlegur og
framandi draumur.
Sá mikli straumur af lifandi
myndum sem berst til manna nú á
dögum í sjónvarpi, á myndbönd-
um og í kvikmyndahúsum getur
auðveldlega haft í för með sér, að
hver mynd um sig verði merking-
arlítil: menn eru alltaf að sjá mis-
munandi tilbrigði við sömu hlut-
ina og það skapar svo aftur ein-
hvers konar sjálfvirkni sem veld-
ur því að menn leita eftir hinu
sama. Þessa sjálfvirkni má ein-
mitt rjúfa með því að horfa á
eitthvað sem er óvenjulegt og
vekur til umhugsunar, - og menn
verða kannske að „læra að lesa“.
Þess vegna finnst klippara dapur-
legt, að menn skuli ekki í meira
mæli hafa notfært sér þau tæki-
færi sem farandsýningin bauð
upp á. e.m.j.
Þjóðviljinn
Síðumúla 6 • 108 Reykjavík
Sími: 681333
Kvöldsími: 681348
Símfax: 681935
Utgefandi: Útgáfufélag Þjóðviljans.
Ritstjór i: Arni Bergmann.
Fróttastjóri: Lúðvík Geirsson.
Aðrlr blaðamenn: Dagur Þorleifsson, Elías Mar (pr.), Guðmundur
Rúnar Heiðarsson, Hildur Finnsdóttir (pr.), Jim Smart (Ijósm.),
Kristófer Svavarsson, Ólafur Gíslason. Sigurður Á. Friðþjófsson
(umsjm. Nýs Helgarblaðs), Þorfinnur ómarsson (íþr.), ÞrösturHar-
aldsson.
Framkvœmdastjóri: Hallur Páll Jónsson.
Skrifstofustjóri: Sigrún Gunnarsdóttir.
Skrifstofa: Guðrún Geirsdóttir, Kristín Pótursdóttir.
Auglýsingastjóri: OlgaClausen.
Auglýsingar: Guðmunda Kristinsdóttir, Unnur
Ágústsdóttir.
Símavarsia: Sigríður Kristjánsdóttir, Þorgerður Sigurðardóttir.
Bílstjóri: Jóna Sigurdórsdóttir.
Húsmóðir: Ería Lárusdóttir
Útbreiðslu-ogafgreiðslustjórhGuðrúnGísladóttir.
Afgreiðsla: Bára Sigurðardóttir, Halla Pálsdóttir, Hrefna
Magnúsdóttir.
Innheimtumaður: Katrín Ðárðardóttir.
Útkeyrsla, afgreiðsla, ritstjórn:
Síðumúla 6, Reykjavík, símar: 68 13 33 & 68 16 63.
Simfax:68 19 35
Augiýsingar: Síðumúla 6, símar 681331 og 681310.
Umbrot og setning: Prentsmiðja Þjóðviljans hf.
Prentun: Blaðaprent hf.
yerðílausasölu:90kr. NýttHelgarblað: 140kr.
Áskriftarverð á mánuði: 1000 kr.
4 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Miðvikudagur 20. september 1989