Þjóðviljinn - 16.12.1989, Blaðsíða 15

BÆKUR
Sfldarsaga með skáldlegu innsæi
Síldarstemmningin sjálf til sjós og lands í öllu sínu veldi. Stórskemmtileg og spaugileg atvik, rómantík og fegurð,
þrældómurog vonbrigði vefjast saman í lifandi og spennandi frásögn
Birgir Sigurösson er fyrir
löngu orðinn þjóðkunnur fyrir
áhrifamikil leikrit og nægir í því
sambandi að nefna síðasta
leikrit hans „Dagur vonar“
sem tilnefnt var til bók-
menntaverðlauna Norður-
landaráðs og naut mikillar
hylli þegar það var sýnt á fjöl-
unum í Iðnó af Leikfélagi
Reykjavíkur. En nýverið hafa
komið úr smiðju hans tvær ó-
líkar bækur sem eru annars
vegar smásagnasafnið „Frá
himni og jörðu“ og hins vegar
þykk og efnismikl bók um síld-
arárin sem heitur „Svartur
sjór af síld“.
Þar segir Birgir sfldarsögu
þjóðarinnar með skáldlegu
innsæi sem honum er einum
lagið. Stórskemmtileg og spaugi-
leg atvik, rómantfk og fegurð,
þrældómur og vonbrigði vefjast
saman í lifandi og spennandi frá-
sögn. Þetta er ekki þurr sagn-
fræði heldur sfldarstemmningin
sjálf til sjós og lands í öllu sínu
veldi. í bókinni eru endurvakin
áhrif sfldarinnar á mannlíf og
þjóðlíf í hundrað ár sem voru
spennandi með umsvifamiklum
framförum og afdrifaríkum koll-
steypum í þjóðfélaginu. Sfldin
gerði menn að milljónerum og
beiningamönnum, reisti og rúst-
aði bæi og byggðarlög, réð ör-
lögum manna og efnahagslífi
þjóðarinnar.
í bókinni eru leiddir fram á
sjónarsviðið sfldarspekúlantar,
stórbrotnir athafnamenn, afla-
kóngar, sfldarstúlkur, hásetar og
verkamenn. Bókin geymir ó-
grynni heimilda um þróun sfldar-
útvegsins, frásagnir og samtöl um
líf og störf karla og kvenna sem
upplifðu sfldarævintýrin miklu.
Ævintýri
í 100 ár
Til að forvitnast nánar um sfld-
arævintýrið sem stóð í hundrað ár
frá 1868 til 1968 þegar sfldar-
stofninn hrundi með þeim afleið-
ingum sem standa flestum íslend-
ingum enn ljóslifandi fyrir sjón-
um heimsóttu blaðamaður og
ljósmyndari Þjóðviljans höfund-
inn að heimili hans að Spítalastíg
3 hér í borg. En áður en við hurf-
um á vit sfldarævintýranna var
Birgir spurður hvað hafi valdið
því að hann er með tvær ólíkar
bækur á markaðnum fyrir þessi
jóí
- Eg skrifaði sögurnar mér til
hugarhægðar jafnframt því sem
ég var að viða að mér efni í sfldar-
bókina. Þær voru orðnar nógu
margar í bók núna fyrir haustið
svo ég hugsaði: Ég nenni ekki að
haf húsið sprengfullt af sögum
svo ég tíndi jiær saman og fór með
þær til útgefandans. Gott að
losna við þær. Þá verður meira
pláss fyrir annað. Kannski er
óskynsamlegt að vera með tvær
bækur í einu á markaðnum en ég
hef aldrei verið skynsamur svo ég
BirgirSigurðs-
son rithöfundur:
„Sumiraf mín-
um bestu kunn-
ingjumerusjó-
rnenn." Mynd:
Jim Smart.
hugsaði ekkert út í þá sálma.
- Sfldarárin voru stórkostlegt
tímabil og á undanförnum árum
hafði oft hvarflað að mér að
skrifa um sfldina. En það vafðist
fyrir mér hvernig ég ætti að fara
að því. Sfldin kom hér við í 100 ár
og greip inn í rás sögunnar og
mótaði mannlífið með svo furðu-
legum og margvíslegum hætti að
það var erfitt að átta sig hvar
maður átti að taka á skepnunni.
Það hjálpaði mér að ég Tiafði
sjálfur kynnst sfldinni lítillega því
ég fór á sfld sumarið eftir að ég
varð sextán ára. Ég var lélegur
sfldarmaður því ég sjóaðist ekki.
Ég kunni best við mig þegar
skipið var bundið við bryggju. En
andrúmsloft sfldarlífsins hafði
mikil áhrif á mig. Þetta sumar
greiptist í vitund mína. Seinna fór
ég aftur á sjóinn og gekk þá betur
þótt ég yrði aldrei svo frægur að
geta kallað mig sjómann. Ég
kynntist sjómönnum og enn í dag
eru sjómenn meðal minna bestu
kunningja. Þeir sögðu mér margt
frá sfldarárunum og smátt og
smátt fór að renna á mig sú til-
finning að ég yrði að skrifa um
sfldarlífið í sögu þjóðarinnar. Ég
fór að sanka að mér heimildum
og varð þá ljóst að þetta var enn
meira heillandi og spennandi
ævintýri en mig hafði órað fyrir.
Þar með var þessi sfldarvertíð
mín hafin fyrir alvöru og eftir það
var ekkert annað að gera en að
standa sína plikt eða detta niður
dauður ella eins og menn gerðu
þegar sfldin var og hét.
- Þessi sfldarsaga mín er
auðvitað sagnfræði. Hún byggir á
heimildum en ég hef lagt mig
fram um að reyna að endurvekja
lífsævintýrið sjálft sem var í þess-
um tíma, endurskapa andrúms-
loft sfldarlífsins með samtölum
og upplýsingum frá fólki sem var
svo nákomið sfldinni að hún
stjórnaði lífi þess, réð vonum
þess og þrám, afkomu og ör-
lögum. Sfldin varharðstjóri. Hún
svínbeygði allt undir sig. Það
þýddi enginhálfvelgja. Sfldarárin
voru einstök í sinni röð í íslensku
þjóðlífi og mannlífi og verða
aldrei endurtekin. Þau voru sam-
ofin einhverjum mestu um-
breytingartímum í sögu þjóðar-
innar, umvafin gullnum ljóma
rómantíkur og ágóðavonar en um
leið slor, skítur og taumlaus
þrældómur. Ég reyndi að skrifa
þessa sögu þannig að lesandinn
kæmist helst ekki hjá að finnast
hann vera í þessum heimi þar sem
ekkert var nema sfld og aftur sfld,
ég reyndi að „sjanghæja" hann
inn í þennan heim, kippa honum
um borð í sfldarbát, henda hon-
um inn á sfldarplan. Mér finnst
það nefnilega skipta verulega
miklu máli að menn fái lifandi
tilfinningu fyrir sögu þjóðarinnar
og sjálfs sín og þá ekki síst svona
tímabilum þar sem mannlífið
verður svo geggjað, stórbrotið og
óútreiknanlegt. Sagan er ekki að-
eins safn staðreynda í tiltekinni
atburðarrás, hún er safn upplif-
unar, tilfinninga og andrúms-
lofts. Ég veit ekki hvort mér hef-
ur tekist að koma þessu til skila
eða skila lesandanum inn í þenn-
an heim. En þegar ég var að
reyna að kynna mér sfldarárin
fannst mér ég vera að kafa ofan í
einhverskonar undirfurðulegan
lífsreyfara sem tók mig fanginn.
Við heimildasöfnun ræddi ég við
mikinn fjölda fólks. Ég held ég
hafi átt orðið 25 tveggja tíma
spólur fullar af viðtölum við sfld-
arfólk af öllu tagi. Sumt af þessu
fólki var í svo ástríðufullum
tengslum við sfldina og allt sem
henni við kom að það var eins og
það væri að tala um ástina sína.
Og eftir því var skemmtilegt að
tala við það. Nefndu sfld við Þor-
stein Gíslason fiskimálastjóra,
fyrrum aflakló á sfld, og hann
væri vís til að tala við þig um sfld
næstu tólf tímana og þér leiddist
aldrei. Þetta fólk horfir með
söknuði til þessara ára og þau
hafa sveipast ljóma í vitund þess.
Engu að síður man það vel þræl-
dóminn, vökurnar, aðstöðu-
leysið. Gömul kona, sem þrælaði
sér út árum saman á sfldarplani,
sagði við mig: „Það er merkilegt
að maður skuli geta staðið í lapp-
irnar eftir þetta allt saman.“ Hún
svaf lítið sem ekkert sólarhring-
um saman, hráblaut dag eftir
dag, slorið rann niður í stígvélin,
átusár á höndunum., Hún var
meira að segja einu sinni svo úr-
vinda að kærastinn gat ekki vakið
hana þegar hann kom af sjónum
eftir langa útivist. Samt hlakkaði
hún alltaf til þegar von var á bátn-
um drekkhlöðnum að landi. Hún
var ekki ein um lífsgleðina í sfld-
inni. Margir þeirra manna sem ég
ræddi við töldu sfldarárin
skemmtilegasta tímabil ævi sinn-
ar. „Sfldin er eins og áfengissýki.
Þú losnar ekki við hana úr blóð-
inu,“ sagði Bjarki Elíasson yfir-
lögregluþjónn. Sfldarlífið var svo
gjörólíkt venjulegu hversdags-
legu lífi að það varð töfrandi þrátt
fyrri þrældóminn sem var oft
gegndarlaus. Mörg dæmi um að
fólk hafi ofgert sér. Sfldarstúlkur
féllu stundum í yfirlið við sfldar-
tunnurnar. Díxilmaður gekk
hálfsofandi upp bryggju og inn í
salthús, kom steinsofandi út úr
húsinu og var að ganga fram af
bryggjusporðinum þegar hann
var gripinn. Tíðarandinn og vinn-
uharkan á þessum árum var
þannig að menn létu frekar hálf-
drepa sig en gefast upp og metn-
aðurinn og samkeppnin
óskapleg, bæði til sjós og lands.
Hamagangur sjómannanna í nót-
abátunum var svo mikill á stund-
um að það var blóðbragð í munn-
inum á þeim eftir hvert kast.
Fólk flykktist
í síldarbæina
Þegar Norðmenn byrjuðu
fjarðaveiðar sínar í Eyjafirði og á
Austfjörðum 1868 varð fyrsta
framfaraskeið í sögu þjóðarinnar
í margar aldir. Sfldin vefst inn í
þjóðfélagsbreytingarnar og stór-
kostlegan uppgang mannlífsins
við sjávarsíðuna. Jafnframt hafði
hún geysimikil áhrif á kaupgjald í
landinu og efnahagslífíð al-
mennt. Karlar og konur flykktust
til sfldarbæjanna frá öllum lands-
homum. Á kreppuárunum þegar
svotil hvert einasta sveitarfélag
var gjaldþrota varð sfldin bjarg-
vættur þjóðarinnar. í mannlífí
sfldarbæjanna verða til allskonar
örlagatengsl, ástarblossar og til-
heyrandi harmsögur, trúlofanir
og hjónabönd og framhjáhöld.
Sfldin kom róti á allt. Sfldarút-
vegsmenn lifðu sælu auðsins eitt
sumar og örvæntingu öreigans
það næsta. Sfldarbraggamir
fylltust vonglöðum sfldarstúlkum
og verkamönnum á hverju vori.
Stundum rættust vonirnar: Menn
unnu sér inn árslaun á 2-3 mánuð-
um. En stundum varð að flytja
sfldarfólkið heim á kostnað ríkis-
ins, hungrað ogfélaust. Kunningi
minn frá Hrísey komst sautján
ára í skipsrúm hjá Guðmundi
Jömndssyni, annáluðum afla-
skipstjóra. Hann kom heim eftir
sfldarvertíðina með seðlabúnt í
vasanum, fór kotroskinn inn í
kaupfélagið og keypti eitthvað
smávegis, dró einn seðilinn með
viðeigandi tilburðum út úr búnt-
inu og borgaði og kunnu víst fáir
að meta þetta sýningaratriði. En
þegar hann lagði sumarfenginn
inn í sparisjóðinn varð þessi
strákhvolpur mesti sparifjár-
eigandi í eynni. Sumir fengu
aidrei sfld en voru þó á sfld sumar
eftir sumar. Það er eitt af furðum
veraldar hvernig hægt var að gera
,út sömu hallæriskoppana sumar
eftir sumar. En jafnvel þótt um
væri að ræða skip sem héngu sam-
an á fúanum, með ónýt veiðar-
færi,ónýta báta, lélegan mann-
skap var vonin alltaf með í farte-
skinu, trúin á heppnina, stóra
vinninginn sem öllu breytti.
Geysileg áhrif
á þjóðarsálina
- Fram til 1944 brást sfldin
aldrei tvö ár í röð. Það ár varð
meiri sfldveiði en nokkru sinni
fyrr. Sfldargróðinn á miklum sfld-
arárum var óskaplegur. Vorið
1937 var útgerðarfélagið Kveld-
úlfur svo til komið á hausinn. Fé-
lagið hafði fengið gjaldfrest til að
koma sér upp sfldarverksmiðju á
Hjalteyri. Þetta sumar var mikil
sfldveiði. Um haustið - tveimur
og hálfum mánuði seinna - var
Kveldúlfur skuldlaus. Svona
ævintýri gátu hvergi gerst nema í
sfldinni. Eftir stríð varð geysileg
uppbygging í sfldariðnaðinum og
allt lagt undir. Þá brást sfldin. Lét
ekki sjá sig að gagni fyrr en í byrj-
un sjöunda áratugarins. Þá upp-
hófust tryllingslegustu sfldveiðar
sem um getur. Öll þjóðin komst á
samfellt sfldarfyllerí. Sfldin
skilaði hæsta vinningi ár eftir ár.
Þjóðin með þriðju hæstu tekjur á
mann í veröldinni. Svo hrundi
lottólífíð með braki og brestum
1968. Ég er ekki í vafa um að
þessi ævintýralegi uppgangur
sem fylgdi sfldinni hafði geysileg
áhrif á þjóðarsálina. Sfldin gerði
okkur að svo miklu lottófólki að
undir niðri trúum við alltaf á
stóra vinninginn sem öllu breytir
og öllu kippir í liðinn. Við trúum
á sfldarævintýri, ef ekki í sfldinni
sjálfri, þá í loðnu, byggingariðn-
aði, hermangi, fiskeldi, refarækt,
minkarækt eða guð má vita
hverju. Jafnvel bókaútgáfu.
-grh
Hver trúir tveimur tíu
ára strákum sem segjast
hafa komist á snoðir um afbrot.
Gunnhildur Hrólfsdóttir kann að segja börnunum
Spennandi og skemmtileg, myndskreytt barnabók.
ISAFOLD