Þjóðviljinn - 16.12.1989, Blaðsíða 9

BÆKUR
fjallaði um. Þar strax er sleginn
tónn sem höfundum tekst að
halda út bókina, létt og skemmti-
leg frásögn þar sem blandað er
saman kúnstugum lýsingum
samtímamanna, blóðugri alvöru
og fyrirbærum sem í þátíð voru
hluti hversdagsins en koma okk-
ur nú sérkennilega fyrir sjónir.
í næsta kafla er svo hernámið
komið á fullt og strax á hemáms-
daginn hófst umræðan um á-
standið. Það er erfitt að gera sér
grein fyrir hvaða áhrif það hafði á
íslenskt þjóðlíf að hingað komu
tugir þúsunda erlendra her-
manna. Auðvitað setti það allt á
anuan endann og svona eftir á að
hyggja þá er það eiginlega mesta
furða hversu heil þjóðin slapp frá
hemáminu. Sá var munur á her-
námi íslands og hernámi frænd-
þjóða okkar, Dana og Norð-
manna, að hér á landi var litið á
hernámsþjóðirnar sem vinaþjóð-
ir en ekki sem kúgara. Býður slíkt
hygg ég frekar heim hættu á al-
varlegum skaða menningarinnar
en ef þj óð er undir j árnhæl óvina-
þjóðar. Enda fór allt á annan
endann hér og varla sú fjölskylda
til sem ekki hafði einhvert sam-
neyti við herinn.
Ástandsbókin gerir þessu
tímabili góð skil, allavega fyrir þá
stakk undan
landanum
Hrafn Jökulsson og Bjarni Guðmars-
son
Ástandið - Mannlíf á hernámsárum
Tákn
Bók þeirra bræðra Hrafns og
Illuga Jökulssona um íslenska
nasista vakti verðskuldaða at-
hygli í fyrra. Þar var á ferðinni
bók um þátt í íslandssögunni sem
legið hefur í þagnargildi um ára-
tugaskeið eðli málsins vegna;
hver vill kannast við að hafa
mænt hrifningaraugum á upp-
gang nasismans eftir að afleiðing-
arnar komu í Ijós; glansmynd
þúsund ára ríkisins varð að hryl’-
ingsmynd útrýmingarbúðanna.
Nútímaíslendingurinn hafði
hinsvegar áhuga á að fræðast um
þetta tímabil sögunnar, enda
varð bókin ein af metsölubókum
síðustu vertíðar. Formúla þeirra
bræðra hafði gefist vel og því lá
nokkuð beint við að taka fyrir
næsta tabú íslandssögunnar.
Ástandið. Samskipti herja
tveggja stórvelda við íslensku
konurnar. Saga þessara kvenna
sem voru úthrópaðar á opinber-
um vettvangi. Þennan kapítula
sögunnar hefur þjóðin hingað til
þagað í hel og það litla sem um
hann hefur verið skrifað hefur
verið í siðavöndunartón og hafa
skrifarar oftast haft mestan
áhuga á að leggja þær stúlkur sem
höfðu kynni af hermönnum í ein-
elti og úthrópað þær sem mellur.
Þar til nú að Hrafn Jökulsson fær
Bjarna Guðmarsson til liðs við
sig að taka saman frásögn af
þessu tímabili.
Höfundarnir eru kornungir
menn og þekkja þvf ekki þessa
sögu af eigin raun heldur byggja
frásögnina á heimildum frá
stríðsárunum, dagblöðum, bók-
um, tímaritum, alþingistíðindum
og skýrslum, auk viðtala við fólk
sem kynntist ástandinu í návígi.
Það er í sjálfu sér umhugsunar-
efni að kynslóðin sem upplifði at-
burðina skuli ekki hafa haft burði
til að gera upp þetta tímabil held-
ur þurfi menn fædda á síðara
skeiði kalda stríðsins til þess.
Kostirnir við það eru þó senni-
lega fleiri en lestirnir. Þótt þeir
þekki ekki ástandið af eigin raun
þá er kosturinn sá að þeir eru
ekki brennimerktir af því einsog
stríðsárakynslóðin, þeir eru ekki
þjakaðir af fordómum né heldur
af samviskubiti. Þeir geta gengið
að þessu verki með opnum huga
þess sem ekki þekkir ástandið og
flett hulunni af því fyrir lesand-
ann.
Þótt þeir Bjarni og Hrafn segi í
inngangi bókarinnar að þeir fjalli
um ástandið einsog það var skil-
greint á sínum tíma, sem öll sam-
skipti íslendinga við nermenn-
ina, þá fjallar þó meginhluti bók-
arinnar um samskipti hermanna
og íslenskra kvenna, eða einsog
ástandið hefur verið skilgreint
hin síðari ár.
Ástandsbókin hefst á „Veröld
sem var“, upprifjun áranna fyrir
stríð, þeirra ára sem nasistabókin
lesendur sem ekki kynntust því
sjálfir. Hún er skemmtileg af-
lestrar, oft á köflum spennandi
og frásögnin ætíð lifandi. Höf-
undar hafa verið fundvísir á
skemmtilegar tilvitnanir í blöð og
önnur gögn sem þeir nota við
skrif bókarinnar. Þá er það mjög
ánægjulegt að þeir falla aldrei í þá
gryfju að gerast dómarar eða
siðapostular.
Auk þess sem fjallað er um
samskipti hersins við stúlkurnar
SIGURÐUR Á.
FRIÐÞJÓFSSON
SKRIFAR
er einn kafli um bretavinnuna.
Einn kaflinn fjallar um hernámið
úti á landi en annars er augunum
einkum beint að sódómunni
Reykjavík „einni allsherjar upp-
eldisstöð fyrir skækjur" einsog
Vilmundur Jónsson landlæknir
lýsti borginni við sundin í bréfi til
dómsmálaráðuneytisins í júlí árið
1941.
Þá eru kynntir fyrir lesendum
menn á borð við Wise höfuðs-
mann sem sá um almannatengsl
fyrir breska herinn. Hann hafði
lítið álit á íslendingum, leiddist
allt sem íslenskt var. Ýmsir fleiri
kvistir úr þjóðlífinu eru dregnir
fram í dagsljósið; Jóhanna Knud-
sen sem lögreglan réð til þess að
„gera tilraun til að rannsaka hve
mikil brögð væru að kynnum
kvenfólks, sjerstaklega telpna, af
hermönnum", Þuríði Þórarins-
dóttur, systur séra Árna Þórar-
inssonar, en hún rak alræmt gisti-
hús að Hverfisgötu 32 sem her-
mennirnir sóttu stíft til skyndi-
kynna við stúlkur, og þannig
mætti lengi telja.
Þó skal enn minnst á tvær kon-
ur sem sagt er frá. Sagan af
Önnu, sem gerð var að persónu-
gervingi stúlkubams á glapstig-
um í skýrslu ástandsnefndarinn-
ar, er dapurleg frásögn. Hún ólst
upp við þröng kjör einsog þús-
undir annarra barna á kreppuár-
unum. Þegar hún var 14 ára var
henni nauðgað af íslenskum sjó-
manni og við það missti hún
fótfestuna í lífinu og var í tygjum
við marga hermenn. Hennar líf
endaði á stofnun fyrir fólk með
geðræna sjúkdóma. Því miður
þarf ekki ástand til þess að þessi
saga endurtaki sig því Önnurnar í
dag eru ófáar.
„Þetta var besti tími lífs míns
og ég vildi gjarnan upplifa hann
aftur,“ segir kona sem lítur til
baka, til ástandsins í bókinni.
Hennar saga er allt önnur en
Önnu en ekki síður merkileg
heimild um hugsanaganginn.
Einsog fyrr sagði gerast höf-
undar ekki dómarar, en þó er
augljóst að þeirra samúð er ekki
hjá siðavöndunarpostulum held-
ur hjá stúlkunum. Lokaorð bók-
arinnar er til marks um það: „En
þær konur sem kusu að vera með
hermönnum þurfa engar máls-
bætur, vegna þess að þær voru
ekki glæpamenn og ekki föður-
landssvikarar."
Allur frágangur bókarinnar er
til fyrirmyndar og myndavalið
skemmtilegt. Útlit bókarinnar
var hannað af þeim Hrafni og
Ólafi Lárussyni. -Sáf
Þegar herinn
Þekkir þú
Sögu
Islands?
aga íslands er
einstaklega fróðlegt
og aðgengilegt
ritverk. Saga lands
og þjóðar birtist
lesandanum Ijóslifandi í skýru máli
og tnyndum sem bœkurnar prýða.
Ritinu var hleypt af stokkunum að
tilhlutan Pjóðhátíðarnefndar 1974
og höfundar þess eru allir kunnir
frceðimcnn. Saga íslands cr afar
yftrgripsmikið verk. Þar eru
mcðal annars gcrð skil: jarðsögu
landsins, fornminjum, landnámi,
stjórnskipun og stjórnmálum,
lögum, trúarlífi og kirkjusókn,
bókmenntum, listum ogfrœðaiðkan,
atvinnuvegum og daglegu lífi
manna og störfum, matarœði,
klæðnaði, skemmtunum auk margs
annars. - Saga íslands er ritverk
sem á erindi við alla íslendinga.
*'(f- ;<7v n„
Fjórða bindi.
Saga 14. og 15. aldar sem
hingað til hefur verið að
mestu ókunn almenningi.
Hið íslenzka
bókmenntafélag
Þingholtsstrceti 3, pöntunarsimi 21960
NÝjARENSKAR BÆKUR FYRIR FAGURKERA
BÓKABÚÐ STEINARS
Bergstaðastræti 7, s. 12030
Opið 9-18 í desember