Þjóðviljinn - 16.12.1989, Blaðsíða 10

BÆKUR
Eins og heilsteypt höfuð
ísak Harðarson:
Snæfellsjökull í garðinum;
Átta heilagra nútímamanna sögur
125 bls.
Iðunn 1989
Undirtitill þessa fyrsta sagnas-
afns ísaks Harðarsonar gefur
nokkuð misvísandi tón, bæði
vegna þess að heilagleika ávinna
menn sér yfirleitt ekki fyrr en
eftir dauðann og með „nútíma-“
er sleginn strengur sem finnur
lítinn hljómbotn í „sögum“. Þeg-
ar svo vísunin í Kristnihaldið
treðst undir nálægð jökulsins hér
þá er ljóst að titillinn snýst gegn
sjálfum sér og gefur menningars-
ögunni um leið langt nef.
Sögurnar í safninu reynast
standa ágætlega undir þessu þrig-
gja orða nafni því þótt þær spretti
úr samtímalegum veruleika okk-
ar og bókmenntahefðinni þá rísa
þær bæði gegn henni og þeirri
heildstæðni sem hefðin krefst
varðandi tíma, rúm, atburðarás
og persónusköpun. Þessar átta
sögur, sem eru frá 3 bls. upp í 22,
lýsa firringu mannsins í heimi
þarsem maðurinn hefur snúið
baki við sjálfum sér og/eða
heiminum. Útskúfunin er eins
konar rauður þráður þeirra þótt
hann haldi þeim ekki alveg sam-
an.
Hér er að finna nokkurt per-
sónusafn en sögur af Jósef og
Maju konu hans mynda ramma
um bókina. Þau hjón eru aðal-
persónur fyrstu sögunnar og
tveggja síðustu auk þess sem Jós-
ef virðist koma fyrir í þeirri
fjórðu sem „Jossi timburmaður”
(88). Vísunin í Krist og sögu hans
er auðsæ og reyndar áréttuð á
nokkrum stöðum, einkum í
„Gangandi Mannssonur" og tit-
ilsögunni í „Snæfellsjökull í garð-
inum“. Aðrar persónur eru ýmist
nafngreindar (jafnvel með
táknrænum nöfnum einsog Vísir)
eða nafnlausar sem stundum
skerpir firringu þeirra og út-
skúfun. Efni sagnanna er margb-
reytilegt, frá saklausri veiðiferð
einsog í „Regnbogabrák“ til tor-
tímingar mannkyns í „Alheims-
nóttinni" eða hugtök einsog saga
í „Hótelsögu“ og fyrirgefningin í
„Gangandi Mannssyni“.
Allar bera sögurnar vitni um
fáguð vinnubrögð og hugvit. Síst
þykir mér lokasagan „Rósir og
vélar við hafið“ en athyglisverð-
astar hins vegar „Regnboga-
brák“, „Hótelsaga“ og „Al-
heimsnóttin“. Sú fyrstnefnda
segir frá ungum dreng, Ragga,
sem fer að veiða niðri á höfn og
sér risastóra hunangsköku á
himni, sjórinn breytist í „ólgandi
litahaf" (27) og heimurinn fær
blæ ofsjóna eða drauma.
Sagan er sögð frá sjónarhorni
Ragga og með bernsku myndmáli
og jafnvel stíl er venjulegur veru-
leiki okkar hafinn upp á svið
hetjusagna og ævintýra. Þannig
verður t.d. Hótel Holt að Mont
Blanc (19) og íbúðarhús í Þing-
holtunum að hvítu fjalli þarsem
„rauðhærð álfkona" (19) býr.
Sagan vindur sig síðan eftir ein-
stiginu milli heims raunverunnar
og annars heims ímyndunar og
ævintýris. Framanaf eru skilin
nokkuð skörp fyrir lesandanum
en e.t.v. ekki eins fyrir Ragga því
að þegar hann t.d. finnur köku-
lykt á leið framhjá bakaríi „gufa
óravíddir djúpgeimsins upp og
ummyndast í girnilegt, sneisafullt
kökufat í huga hans.“ (21) Þessi
skil leysast síðan upp þegar líður
á söguna og heimarnir renna
saman svo að lesandi og Raggi
reyna í sameiningu að ná áttum
en merking sögunnar og veruleiki
fjarlægjast það æ meir að láta
höndla sig og að lokum er lesand-
inn skilinn eftir í miðju falli fram
af hengiflugi og sagan læsist um
hann sem þögult óp.
GARÐAR BALDURSSON
SKRIFAR___________________
„Alheimsnóttin“ er áhrifarík
dæmisaga um firringu mannsins,
endalok hans, smæð og steigur-
læti. Sagan gerist í framtíðinni og
segir frá manni sem sér ragnarök
fyrir og ákveður að lifa þau af.
Hann fórnar öllu á altari sjálfs sín
og byggir sér „einhýsi" til að búa í
um eilífð ef því er að skipta -
aleinn. Öll hans fyrirhyggja og
nákvæmni koma þó fyrir lítið
þegar ragnarökin, sjálf al-
heimsnóttin, hefur uppi á hon-
um. Löngu síðar skolar honum
að strönd mannkyns, að því er
virðist í öðru sólkerfi, og samein-
ast því á ný.
Þótt tími, rúm og veruleiki séu
hér með öðru móti en vænta má,
gerir hin nafnlausa söguhetja sitt
ýtrasta til að binda þessa þrenn-
ingu í hefð og vana núna þegar
hann er einsog „Palli, einn í
deyjandi heiminum“ (72). „Ein-
hýsið“ notar hann einmitt til að
negla hana niður en hnitmiðuð og
ljóðræn lýsingin í því sýnir vel hve
„traust“ og geðþekkt þetta hús
er:
eitt einmanalegt hróp, stor-
knað í hjúp utanum hið endan-
lega og brothætta blik manns-
ins í svörtu, þöglu tómi óend-
anleikans. (70)
Samtímis því sem myrkur og
ljós verða efniskenndari losnar
hann úr tengslum við skynjun
sína. Þegar hann er að brotna
niður undan alheimsnóttinni
skynjar hann þannig eftir á en
ekki samtímis, og nefnd þrenning
sundrast: „Eitthvað þungt og
hlýtt féll alltíeinu á handarbak
hans: Dropi myrkurs!" (80). Hér
sundrast ekki bara skynjunin,
heldur kemst skrið á sjálf hans
sem hafði verið „misfellulaust
einsog kjarnorkubyrgi, eins og
heilsteypt höfuð“ (67). Smæð
mannsins og firring magnast síð-
an með hinu mikla tímastökki
yfir í annað sólkerfi til að koma
persónunni aftur í snertingu við
aðra menn. Svört heimssýn og
skörp ádeila eru hér mótaðar í
agað og listfengt form sem gerir
„Alheimsnóttina" að glæsilegum
fulltrúa bókmennta okkar undir
aldarlok.
„Hótelsaga" er módernískust
þessara þriggja sagna, þar þarf
lesandinn að geta í eyður í sam-
fellunni og heimsmyndin er
óráðin, á skjön við hversdags-
legan veruleika okkar. Engu að
síður er skipulag á óreiðunni í
þessari sögu þarsem leikin eru
fimm tilbrigði við stutt stef um
mann á stað sem er í enn kunnug-
legur og framandi, ímyndaður og
raunverulegur. Aðrar helstu per-
sónur eru gluggi, klukka, bók og
ósýnilegur þjónn. Á milli stefja
skipta persónur um hlutverk:
gluggi verður bók, maður klukka
o.s.frv. Sagan er jafnframt háðs-
lega meðvituð um að vera saga og
gerir gys bæði að sjálfri sér og
lesendum líkt og ekkert vilji hún
síður en verða þeim úti merk-
ingu:
„Hverskonar endaleysa er
þessi saga eiginlega?“ stundi
maðurinn. „Hér afplána ég
endalausa nótt með útsýnis-
lausum glugga, vísalausri
klukku og bók sem hefur
hvorki upphaf né endi og eng-
inn hefur skrifað! Það mætti
segj a mér að þetta væri ævisaga
mín...“
En það var ekki einu sinni rétt
hjá honum....“(64)
Frásagnir þessarar bókar eru
hnitmiðaðar og agaðar, á ein-
földu en skýru máli og draga upp
leiftrandi myndir fyrir lesandan-
um. Málbeiting er þannig að
heimurinn birtist á ferskan og lif-
andi, jafnvel óvæntan hátt.
Margvíslegar vísanir í aðrar og
eldri bókmenntir dýpka textann
einsog t.d. Biblíuvísanir titilsö'g-
unnar sem blása öðru lífi í aðra
þætti bókarinnar með þeim- af-
leiðingum að vefurinn sem les-
andi þóttist hafa í höndunum
bæði treystist og raknar. Með
slíkri úrvinnslu sýnir ísak Harð-
arson að hann er ekki síðra
sagnaskáld en ljóðskáld.
Jðlcnök þjóömcnning
Fyrsta íslenska menningarsagan
• Hjá Bókaútgáfunni Þjóösögu er komið út sjötta bindi
bókaflokksins íslensk þjóðmenning. Það er þriðja
bindið í útgáfuröðinni og ber heitið Munnmenntir
og bókmenning. í þessu bindi er fjallað um þær
menntir sem bárust í mæltu, kveðnu og sungnu máli
frá manni til manns og þær menntir sem á bók voru
settar og einnig þá kunnáttu sem nauðsynleg var til
að miðla þeim.
• 172 myndir eru í bindinu lesendum til glöggvunar,
þar af 38 í lit, og auk þess fjöldi dæma um kveðskap
á spássíum. Einnig fylgir útdráttur á ensku og ítarleg
atriðisorða- og nafnaskrá.
• Höfundar eru ellefu: Bjarni Einarsson handritafræð-
ingur, Davíð Erlingsson dósent, Einar G. Pétursson
cand. mag., Gísli Sigurðsson M. Phil., Jón Hnefill
Aðalsteinsson dósent, Loftur Guttormsson dósent,
Ólafur Halldórsson handritafræðingur, Stefán
Karlsson handritafræðingur, Steingrímur Jónsson
cand. mag., Vésteinn Olason prófessor og Ög-
mundur Helgason cand. mag.
Í&fotíttgáfanjjóðöaga