Þjóðviljinn - 16.12.1989, Blaðsíða 4

BÆKUR
Svaml í fúlum pytti
Skáldsagan „Ég heiti ísbjörg.
Ég er ljón“ er að flestu leyti
óþægileg og sennilega ætlað að
vera það. ísbjörg Guðmunds-
dóttir, stúlkan sem segir sögu
sína, er ekki beint geðfelld og er
ekki að reyna að vera það, vill
ekki vera það. Hún segir söguna
verjanda sínum, Pétri Péturssyni,
og setur hann þar með í spor les-
andans. Þegar frásögn ísbjargar
verður tvíræð eða ótrúleg, spyr
hann beint þeirra spurninga, sem
þegar eru vaknaðar hjá lesanda
og margt af því sem ísbjörg segir
við hann, httir lesanda fyrir, t.d.
þetta: „Segðu ekki við mig að
hugsun mín sé brengluð, Pétur.
Að mat mitt sé rangt. Ég svamla í
fúlum pytti. Þekki engar berg-
vatnstjarnir.“ (138). A þennan
hátt slær höfundur mörg vopn úr
hendi lesandans. Það er snjöll að-
ferð að hafa svona dulbúið ávarp
til lesanda inni í sögunni. Samt
sem áður tókst þessari sögu ekki
að ná mér á sitt vald, sannfæra
mig.
Söguna segir Isbjörg algjörlega
á eigin forsendum eins og hún
segir sjálf. Og hún hefur 12
stundir til stefnu. Þessar 12
stundir eru kaflar bókarinnar.
Sagan er sögð í ákveðnum til-
gangi, hún á sér það markmið að
skýra hvers vegna ísbjörg situr í
fangaklefa, ákærð fyrir glæp sem
lesanda er lengst framan af hul-
inn hver er. Þessi hugmynd held-
ur sögunni saman og knýr hana
áfram. Spennan fer vaxandi og
þeir atburðir sem lýst er í lokin
eiga sér eðlilegan aðdraganda,
eru rökréttir. Bygging sögunnar
er snjöll.
Þetta er harmsaga frá upphafi
til enda. Faðir fsbjargar og móðir
koma mikið við sögu. Pabbinn er
ómenntaður og vinnur störf sem
honum finnast niðurlægjandi.
Hann er fullur af máttvana reiði
út í ranglátt samfélagið. Samfé-
lagsádeila hans hefur þó mjög
takmarkaðan áhrifamátt vegna
þess að um leið kemur fram að
maðurinn er hálfbilaður, rudda-
legur og ósanngjarn. ísbjörg dáir
hann mjög og orð hans - oft vafa-
söm speki - fylgja henni alla tíð.
Móðirin er hálfgerð dula, mein-
laus, ósjálfstæð. Eftir dauða
föðurins dvelur hún mörg löng ár
á geðdeild og á meðan er fs-
björgu komið fyrir hjá móðurs-
ystur sinni og fjölskyldu hennar.
Þar kynnist ísbjörg Vilhjálmi,
litlum frænda sínum sem á að
gegna nokkuð veigamiklu hlut-
verki í sögunni. Hann er saklaus
og góður drengur sem ísbjörgu
þykir innst inni vænt um, en hún
er sjálf reið og vond, mótlæti
hennar sem er vissulega ekki
lítið, hefur fyllt hana illsku sem
hún á stundum spýr yfir allt og
alla. Góðsemi er að hennar mati
andstyggileg og heimsk og breytir
engu. Vilhjálmur á að vera ands-
tæða hennar, mynda mótvægi, en
hann er alltof dauf og smá per-
sóna til að vega upp heldur ömur-
legan lífsskilning ísbjargar. Rödd
ísbjargar er ráðandi í sögunni og
það er greinilega markmið höf-
undar að vera trú sjónarhorni
hennar, sem á sér ef til vill engan
talsmann, en ég held að það hefði
engu að síður verið nauðsynlegt
að hafa einhverja aðra rödd, ann-
að sjónarmið (eða fleiri) sem
hefði tekist á við hennar.
Rödd föðurins heldur áfram að
hljóma í hjarta ísbjargar löngu
eftir að hann er allur, rödd sem
mótar hana. Það sem ræður úr-
slitum um að hún grípur til örþrif-
aráða, er skyndileg fullvissa
hennar um að rödd pabba hennar
verði að þagna (262). Það var
sannarlega mál til komið og mér
finnst að það hefði þurft að gera
miklu meira úr því atriði. Upp-
gjör þeirra mæðgna við þennan
stjórnsama og hálfbrjálaða föður
týnist eins og hálfgert aukaatriði.
Girnd eða hreinlega losti
skipar stóran sess í sögunni. „Án
girndar er lífið litlaust" segir ís-
björg (114). Gefið er í skyn að
milli hennar og föður hennar hafi
verið einhver girndarneisti sem
hafði afdrifaríkar afleiðingar
fyrir bæði. 11 ára er hún dregin á
MARGRÉT
EGGERTSDÓTTIR
SKRIFAR
tálar af ókunnum manni fyrir eins
konar tilviljun og 15 ára ákveður
hún að veita litla frænda sínum
eftirminnilega reynslu. Síðar
leiðist ísbjörg út í vændi og festist
þar í þeirri snöru sem erfiðast er
að losna úr; þegar fastur viðskipt-
avinur hennar verður háður
henni, fer að „elska“ hana. Þró-
uninni í sambandi þeirra er lýst
með stigvaxandi óhugnaði. Loks
girnist Isbjörg verjanda sinn og
nær honum á sitt vald áður en
lýkur. Ég held að þessi girnd fs-
bjargar eigi að skilja táknrænum
skilningi, það sé löngun söguhöf-
undar til að ná lesanda á sitt vald,
sameinast honum algjörlega.
Hugmyndin er ekki galin en eins
og þetta er útfært í sögunni, kem-
ur þessi kynferðislegi áhugi ís-
bjargar á verjandanum fremur
einkennilega út.
Inn í söguna er öðru hvoru
skotið ljóðrænum köflum, eins
konar draumsýn fsbjargar. Þar
sér hún stúlku. Það er stúlkan
sem hún vill í raun vera og að
lokum sameinast þær á dularfull-
an hátt. Stúlkan í draumnum á
lítinn dreng; þau leiðast saman.
ísbjörg sá hins vegar engan kost
annan en að hafna móðurhlut-
verkinu. Þannig er draumurinn
tengdur sögu ísbjargar. í þessum
köflum er greinilega reynt að
skapa annan heim til mótvægis
þeim ljóta heimi sem sagan lýsir.
En þótt þessar lýsingar séu í
sjálfu sér ósköp fallegar, eru þær
einhvern veginn of daufar og lit-
lausar til að víkka út söguna eða
dýpka hana.
Stíll Vigdísar hefur löngum
einkennst af miklum endurtekn-
ingum. í þessari sögu hefur hún
dregið úr þeim en notar þær þó
talsvert og stundum býsna vel.
Hins vegar er stíll hennar hér víða
svo orðmargur, ofsafenginn og
yfirþyrmandi að hann geigar,
gengur of langt, t.d. í upphafi
sögu: „...þótt saga mín hverfi;
sönn einsog vitfirrtur hermaður
sem treður kornabarn undir hæl
sér, hold barnsins merst og það
brestur í beinunum þegar það
rifnar frá skinninu; eða sönn eins
og sumarveðrátta grænna dala
sem ekki þekkja hraglanda og
yfir líða álftir, dúfur sem aldrei
skíta og í miðju situr hinn góði og
tínir gleymméreyjar“ (1). Sam-
líkingarnar eru eins og gripnar úr
lausu lofti í hita augnabliksins og
allt fer einhvern veginn út í móa.
„Ég heiti ísbjörg. Ég er ljón“
er metnaðarfull skáldsaga og á
margan hátt vandlega hugsuð.
Samt sem áður finnst mér hún
ekki vel heppnuð. Vigdís hefur
einu sinni skrifað smásögu að
nokkru leyti um sama efni
(Leikur í Eldi og regni) og það
var mögnuð smásaga. Hér vantar
alla þá dýpt og margræðni sem
Vigdís Grímsdóttir
ræður ríkjum og hún sýnir í raun
ekki á sér margar hliðar. Hennar
rödd yfirgnæfir allt og hún gefur
ekki færi á neinum spurningum
eða vangaveltum, hún vísar þeim
bara á bug. Því er haldið fram að
ísbjörg sé algjört fórnarlamb
vondra aðstæðna; samfélagið er
vont en þó er engin bein samfé-
lagsádeila, það er bara nóg af
harðbrjósta fólki og skilnings-
lausu með fáeinum, daufum und-
antekningum. Lesandi er
fullkomlega sáttur við þann
„glæp“ sem ísbjörg fremur og
líka nákvæmlega sama hvernig
fer fyrir henni, dómurinn var
hvort sem er algjört aukaatriði
allan tímann. Vigdís Grímsdóttir
hefur gaman af að láta persónur
sínar hverfa í lokin á dularfullan
hátt og hefur stundum raunveru-
lega skilið lesanda eftir undrandi
og hrifinn. Þegar ísbjörg hverfur
inn í draum sinn er lesandi ekki
einu sinni í óvissu; honum er bara
nokkuð sama.
Sjón er sögu ríkari
Sjón: Engill, pípuhattur og jarðarber
Skáldsaga
Mái og menning, 1989
139 bis.
Kápa: Ragna Sigurðardóttir
Frá Sjón hefur þegar komið
hátt í tugur verka, ljóð, leikrit og
skáldsagan Stálnótt sem vakti
nokkra athygli þegar hún kom út
fyrir tveimur árum. Bókin sem
hér skal rædd er ekki síður athygli
verð þótt ólík hinni sé. Engill,
pípuhattur og jarðarber er
skemmtileg og fjörmikil skáld-
saga með þungri undiröldu hins
óhugnanlega og vekur lesandann
til umhugsunar um örlög
mannkyns.
f bókinni eru raktar tvær
sögur. Önnur er í nútíð og segir
frá ungum elskendum, þeim
Steini og Mjöll, sem búa í út-
lendri borg skammt frá sólar-
strönd. Þau rangla um borgina,
fara á kaffihús, taka rútu út á
strönd og eigra þar um en fara
loks til borgarinnar aftur á vél-
hjóli. Hin sagan er sögð í þátíð og
lýsir ferðalagi félaganna Steins og
skuggans um svipaðar slóðir en
þó er allt með öðrum og myrkari
blæ líkt og þeir fari um afkima
eina og undirheima. Þeir fylgja
elskendunum náið, fara á kaffi-
hús, út á strönd og snúa loks aftur
til borgarinnar á tveggja manna
reiðhjóli. Þessar tvær sögur
skarast lítt með beinum hætti
framan af en taka að fléttast sam-
an undir lokin og lesandinn
skynjar æ betur að það býr
eitthvað torrætt og óhugnanlegt
undir klofningi textans.
Sögurnar eru báðar sagðar í 3.
persónu og að því er virðist af
hlutlægni kvikmyndaaugans. Sú
hlutlægni er þó e.t.v. svikin því
þetta auga lætur gjarnan fangast
af smáatriðum eða glepjast af
aukaatriðum. Slík „g!appaskot“
vekja stundum upp ævintýr úr
hinu hversdagslegasta hráefni og
hrífa lesandann á hratt hugarflug
líkt og gerist þegar Mjöll horfir út
á götu ur glugga sínum:
„... tjörulyktina leggur yfir
gangstéttirnar þar sem dúfurn-
ar spígspora í kringum ísvagn-
inn og gogga letilega eftir
brauðmolum og fljúga ekki
upp þótt börnin stappi niður
fótum í eirðarleysi þegar íssal-
inn nennir ekki að afgreiða þau
heldur stendur inni í svalanum
og dottar yfir lygnri súkkulað-
isósunni og sæt anganin
blandast lyktinni og berst út á
fljótsbakkann þar sem jarðar-
berjatrén ilma...“ (9)
Þannig ríkir í sögunum hug-
myndaauðgi og frásagnargleði
sem heillar lesandann og fær
hann t.d. til að kyngja því hiksta-
laust í sögu félaganna að heil há-
hýsi hverfi fyrir augum hans eða
að sverðliljur spretti til himins á
svipstundu eða að skuggi varpi
skugga. Því að ævintýrið og
draumurinn eru veruleiki sög-
unnar af þeim félögum og ávallt
skammt undan í þeirri af Steini og
Mjöll.
Þessar tvær sögur spretta held-
ur ekki úr sama veruleika. Saga
elskendanna er öll af meiði raun-
veruleikans einsog við erum ásátt
um að hann sé. Sögusvið, per-
sónur, atburðir og framvinda eru
öll með raunsæislegu sniði í heimi
þarsem bíll er bíll og umbreytist
ekki nema e,t.v. í huga okkar.
Ein leið fyrir manninn til að um-
breytast í fisk t.d. er sú að leiká
fisk, einsog þau gera í 23. kafla.
Slíkur leikur er þó hættulaus á
meðan maður heldur völdum -
yfir sjálfum sér og leiknum. Hér
er líka útilokað fyrir fólk að
ganga aftur nema í sögum en slík-
um undrum er haldið strangt að-
greindum frá veruleika þeirrar
sögu.
I sögu félaganna fær allt hins
vegar á sig blæ hins kynlega og
óraunverulega; þar er sögusviðið
ekki stöðugt heldur kvikt og
breytist á augabragði; persónur
líkar filmu eða dauðir hlutir sem
léð er líf; atburðir ótrúlegir enda
jafnast sviptingar sögusviðsins
GARÐAR
BALDVINSSON
SKRIFAR
einatt á við sköpun heims því
hægt er að kveikja og slökkva á
sólum eða heimum einsog ýtt sé á
takka. Og varla lýtur þessi
óvænta mynd eðlisfræðilögum:
„En skugginn speglaðist ekki í
rúðunni. Hann drakk í sig ljós-
ið og varpaði ekki skugga á
borðið heldur daufri litmynd
eins og skuggamyndavél.“
(68).
Stóllinn í lundinum sem þeir
heimsækja er heldur ekki aðeins
gæddur máli því hann segir einnig
frá og geymir lögmála frásagnar-
listarinnar sem hann útskýrir
áður en hann rekur draum sinn
um betra líf:
„... Ég segi frá í þriðju persónu
í karlkyni og nútíð. Semsagt ég
erhann. Oghann erég! ...Rétt
fjarlægð verður að vera milli
þess sem segir drauminn og
hinna sem hlusta. Þannig öðl-
ast frásögnin meiri trúverðug-
leika og vald sögumannsins yfir
áheyrandanum verður algert.“
(102)
Frásögn hans sem fylgir á eftir í
sérkafla er öll brennd marki
ævintýrsins: allt getur gerst, rök-
rétt tengsl eru öll önnur en venju-
leg rökvísi krefst og lesandinn er
ofurseldur valdi frásagnarand-
ans:
„gólfið er moldargólf moldin
er svört í henni eru grasfræ í
dvala eins og stjörnur í nótt
sem er svört fyrir utan eina sól
sem geislar stríðum geislum í
sexstrendum geimi með nótt
sem eina efnið í veggina sex og
jörð fyrir öðrum endanum og
svart fyrir hinum og stjörnur í
dvala í myrkrinu fyrir utan eins
og fræ í moldargólfi undir
hringlaga mottu með kögri og
ofaná er stóll sem snýr baki í
glugga á vegg í sexstrendu her-
bergi undir turni“ (105)
Tákn leika veigamikið hlut-
verk í þessum texta Sjóns. T.d. er
talan 3 umfangsmikið tákn: að-
alpersónur eru 3, skugginn hefur
3 hendur, hann safnar 3 hlutum í
öskju og þá loks má sögunni
ljúka. Víðar er leikið á þessa
tölu. Einnig má nefna nöfn kaffi-
húsanna tveggja: Steinn og Mjöll
eru fastagestir á „Draumnum“ en
skugginn á „Svefngenglinum" og
tekur Stein með sér þangað.
Margvísleg önnur tákn eru í vefn-
aði textans og ásamt nákvæmum
lýsingum skapa þau með hægð
hrollvekjandi mynd af samfélagi
sem úthýsir öllu nema ásýndinni
svo að hver og einn er í senn sirk-
usdýr og áhorfandi en umfram
allt þolandi þegar á reynir. Þessi
heimsmynd kemur vel fram í
fiskaleik elskendanna:
„...öll þessi ár vorum við á
sama fiskasafninu. Ég í skraut-
fiskadeildinni og þú í nytja-
fiskadeildinni.“
„Finnst þér ekki merkilegt
með þessi fiskabúr að það sést
ekkert út um þau. En svo
flöktu alltaf einhverjar myndir
á glerinu og einn daginn kom-
umst við aðþví að það var verið
að horfa inn til okkar!“ (110).
Að loknum lestrinum er mikil-
vægri stoð kippt undan skilningi
lesandans því að þá kemur í ljós
að þótt saga Steins með skuggan-
umsé sögð í þátíð þá gerist hún
eftir að (nútíðar) sögu Steins og
Mjallar lýkur. Við þetta breytast
þessar samhliða sögur í marg-
slungna hringiðu eða spíral eða
öldusog. Er þeir Steinn og skugg-
inn fara á „Svefngengilinn“ verð-
ur tíminn t.d. marklaus því þar
vinnur Mjöll sem kallar á Stein og
kveðst vera móðir hans. Einnig
riðlast rúmið og breytist jafnvel í
svart gat sem gleypir upp veröld-
ina. Forboðar gera framvindu
textans auk þess að nokkru fyrir-
sjáanlega. Með þessu er
heimsmyndinni kippt úr tengsl-
um við hinar venjulegu víddir
sínar svo hún markast fremur af
mörgum ferlum sem sveigjasat og
skarast eftir óútreiknanlegum
reglum sem gera heiminn að
handahófi.
4 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN