Þjóðviljinn - 04.01.1990, Síða 5

VIÐHORF
Háskólinn á Akureyri í Ijósi
raunsærrar byggðastefnu
Ivar Jónsson skrifar
Stofnun Háskólans á Akureyri
er vafalaust eitt framsæknasta
skrefið, sem stigið hefur verið á
síðari árum í átt að raunsærri
byggðastefnu. Þetta á ekki síst
við um uppbyggingu sjávarút-
vegsdeildar Háskólans sem tekur
formlega til starfa í dag, 14. janú-
ar. Þessi mikilvæga deild tengir
starfsemi hans náið staðbundinni
sérþekkingu á landsbyggðinni.
Háskólinn á Akureyri hefur þó
mætt nokkurri andstöðu, þar sem
farið hafa saman skammsýn við-
horf ríkistjórnar og fjárveitinga-
valds og sérhagsmunir háskólans
í Reykjavík. Niðurskurður á
framlögum til HA í fjárlögum
fyrir 1990 er svo umtalsverður að
framlag ríkisins hefði ekki nægt
til að kennsla í sjávarútvegsdeild
skólans hæfist í janúar eins og
fyrirhugað var. KEA, Kaupfélag
Eyfirðinga Akureyri bjargaði
hins vegar málinu fyrir hom með
því að lána háskólanum á Akur-
eyri húsnæði endurgjaldslaust í
þrjú ár. Á síðustu dögum Alþing-
is var framlag til HA svo aukið
um smáræði, 25 miljónir króna.
Árás ríkisstjórnarinnar á háskóla
landsbyggðarinnar hlýtur að
kalla á mikla þverpólitíska andúð
landsbyggðarfólks. í þessari
grein er fjallað um Háskólann á
Akureyri (HA) og æskilega þró-
un hans í ljósi raunsærrar byggð-
astefnu.
Niðurskurður
fjármálaráðherra
í fjárveitingabeiðni sinni fyrir
árið 1990 fór HA fram á rúmlega
210 miljón króna framlag, en
samkvæmt fjárlagafrumvarpi
voru honum ætlaðar rúmar 78
miljónir króna. Niðurskurðurinn
var því um 63% og svo umtals-
verður að honum var augljóslega
markvisst ætlað að kæfa sjávarút-
vegsdeild HA í fæðingu. Þetta
sést best af því að samkvæmt fjár-
veitingabeiðni HA var fyrirhug-
að að verja 68 miljónum króna í
innréttingar og búnað, en 50 milj-
ónir voru áætlaðar í húsnæði fyrir
sjávarútvegsdeild. Nám í þessari
deild er að stærstum hluta raun-
greinanám sem fram fer í vel út-
búnum tilraunastofum. Eðli
málsins samkvæmt er
stofnkostnaður slíkrar deildar
mun hærri en kostnaður vegna
hugvísindadeilda. Þetta þekkir
fjármálaráðherra sjálfur vel, því
hann hefur um árabil átt sæti í
háskólaráði HÍ. Ríkisstjornin
áætlaði hins vegar aðeins 10 milj-
ónir í fjárlagafrumvarpi sínu
vegna húsnæðisuppbyggingar
HA og 5 miljónir vegna
innréttinga, búnaðar og viðhalds.
Stefna ríkisstjórnarinnar er því
meðvituð aðför að HA.
Skammtíma-
sjónarmið
Niðurskurður ríkistjómarinn-
ar á framlögum til HA er hluti af
almennri efnahagsstefnu stjóm-
arinnar. Hún sver sig í ætt við
frjálshyggjuna, sem ávallt boðar
niðurskurð ríkisútgjalda á sam-
dráttarskeiðum án tillits til eðlis
starfsemi viðkomandi ríkisstofn-
ana. í stað þess að auka ríkisút-
gjöld í samdrætti og draga úr hag-
sveiflum um leið og fjárfestingum
er beint inná svið sem auka fram-
leiðni þjóðarbúsins og atvinnu í
framtíðinni fylgir ríkisstjómin
þeirri skammsýnu efnahags-
stefnu að draga úr útgjöldum í
takt við minnkandi tekjur þrátt
fyrir óvenju lágt hlutfall sköttun-
ar á fyrirtæki og einstaklinga á
íslandi og rýra samneyslu. Stefna
af þessu tagi er gerólík þeirri sam-
hæfðu langtímastefnu sem t.d.
Japanir fylgja og hefur leitt til
þess að þeir hafa á fáum ára-
tugum orðið að öflugasta iðn-
veldi okkar tíma.
HA í Ijósi
byggðastefnu
Háskólinn á Akureyri getur
skipt sköpum fyrir atvinnu- og
byggðaþróun þegar til lengri tíma
er litið. Starfsemi hans myndi
ekki aðeins stuðla að minnkandi
fólksflótta til Reykjavíkur og ná-
grennis, heldur einnig að öflugri
nýsköpun í atvinnulífinu og
auknum hagvexti. Ástæðumar
era þessar: 1) Verkaskipting í
landinu er landsbyggðinni í óhag.
Þróunarstarfsemi, markaðssetn-
ing og bankastarfsemi í landinu
eru auk stjómsýslu, að mestu
samþjöppuð á suð-vestur hom-
inu. Þetta er sú atvinnustarfsemi
sem skilar hlutfallslega hæstum
launum og hagnaði fýrir hverja
unna vinnustund. Margföldunar-
áhrifin, eða m.ö.o. atvinnu-
sköpunin er því hlutfallslega
meiri í þessum landshluta. Þessi
verkaskipting er orsök þess að
ójöfn efnahagsþróun verður milli
landshluta. 2) Með því að efla
rannsóknir og þróunarstarfsemi á
landsbyggðinni og um leið ný-
sköpun í atvinnulífinu, er grafið
undan verkaskiptingunni í
landinu, því ólík starfsemi byggir
á hálaunuðum störfum. Um leið
er dregið úr ójöfnum margföld-
unaráhrifum milli landshluta. 3)
Forsenda slíkrar nýsköpunar-
starfsemi em rétt ytri skilyrði
fyrir rekstri fyrirtækja, þ.e. nægt
framboð af vel menntuðu rann-
sóknarfólki, góð rannsóknaað-
staða og frjótt félagslegt um-
hverfi. Háskóli og tæknigarðar í
tengslum við hann leika augljós-
lega lykilhlutverk í sköpun já-
kvæðra nýsköpunarskilyrða.
Skoðum málið nánar.
Þjóðleg nýsköpunar-
kerfi
Rannsóknir hafa leitt í ljós að
framlög til rannsókna- og þróun-
arstarfsemi (r&þ) em mikilvæg-
ari fyrir hagvöxt en launaþróun.1
Lönd með há framlög til r&þ em
hálaunalönd. En áherslur í ný-
sköpunarstarsemi em mismun-
andi eftir löndum og mótast af
sérstökum aðstæðum og stað-
bundinni verkþekkingu í hverju
landi. Þess vegna er gjarnan talað
um þjóðleg nýsköpunarkerfi í
fræðilegri umræðu um nýsköpun
í atvinnulífinu. Á Norðurlöndum
hefur mestur árangur náðst í ný-
sköpunarstarfsemi á sviðum þar
sem farið hefur saman 1) mikil og
útbreidd staðbundin þekking
tengd frumframleiðslugreinum,
2) náin tengsl milli þeirra sem
framleiða vélar fyrir frumfram-
leiðslugreinamar og fyrirtækja í
frumframleiðslu og lolcs 3) öflug
starfsemi háskóla og tæknistofn-
ana ríkisvaldsins sem hafa það
hlutverk að flytja inn og þróa há-
tækni og staðfæra og dreifa út í
atvinnulífið. Þetta hefur leitt til
þess að t.d. Finnar eru fremstir í
heiminum á mörgum sviðum í
framleiðslu á tækjum fyrir náma-
gröft og trjávöruframleiðslu, Sví-
ar á sviði trjávöm- og málmfram-
leiðslu og bflaframleiðslu henni
tengd, á meðan Danir em fram-
arlega í þróun og framleiðslu
tækja og véla fyrir úrvinnslu-
greinar landbúnaðar.2
HA og nýsköpun
í atvinnulífinu
Þegar þetta er haft í huga er
ljóst hvers vegna það er mikil-
vægt að efla Háskólann á Akur-
eyri og tæknigarða honum
tengda, því á Akureyri em allar
gmndvallar forsendur öflugrar
nýsköpunarstarfsemi. í fyrsta
lagi er á Akureyri og í nágranna-
byggðum á Norðurlandi mikil
staðbundin þekking í sjávarú-
tvegi og iðnaði, óvirkjuð að
mestu. Iöðm lagi er fólksfjölda
og byggð á þessu svæði þannig
háttað að auðvelt er að koma á
nánu samstarfi þeirra aðila sem
myndu þróa framleiðslutæki fyrir
iðnað og sjávarútveg og aðila í
sjávarútvegi og iðnaði sem nota
tækin í rekstrinum. Fyrirtæki á
Akureyri og í Dalvík hafa þegar
lagt granninn að framsækinni'ný-
sköpunarstarfsemi, en HA og
tæknigarðar gætu eflt starfsemina
til muna með því að flytja mar-
kvisst inn hátækni og staðfæra og
dreifa út í atvinnulífið. í þriðja
lagi em á Akureyri stórfyrirtæki á
íslenskan mælikvarða þó þau séu
aðeins meðalstór á alþjóðlegan
mælikvarða. Þessi fyrirtæki em
nægilega öflug til að geta fjárm-
agnað og leitt langtíma ný-
sköpunarstarfsemi í samstarfi við
smá þróunarfyrirtæki. Rann-
„Háskóli íslands hefur brugðistsem
sjálfstœð akademísk rannsóknastofnun,
sem gœti stuðlað að langtímastefnu-
mörkunfyrir íslenskt atvinnulífog
þjóðfélag. “
sóknir á nýsköpun í atvinnulífinu
á Vesturlöndum sýna einmitt að
samstarf smárra fyrirtækja og
stórfyrirtækja skiptir sköpum
gagnvart árangri í nýsköpunar-
starfi. Fjármagnsskortur er jú
helsta vandamál smárra fyrir-
tækja þegar að markaðssetningu
kemur og frekara framhaldi
rannsókna- og þróunarstarfsem-
innar.3
Þjóðhagsleg rök
Að ofansögðu leiðir að ekki
aðeins byggðasjónarmið í hefð-
bundnum skilningi, heldur al-
menn þjóðfélagsleg rök krefjast
þess að háskóli með öfluga ný-
sköpunarstarfsemi sé efldur á
landsbygðinni, fremur en í
Reykjavík. Röksemdafærslan
leiðir einnig til þess, að eðlilegt
hlýtur að teljast að færa stærstan
hluta starfsemi ýmissa stofnana
út á landsbyggðina og til Akur-
eyrar, þ.e. starfsemi stofnana
eins og Iðntæknistofnunar,
Rannsóknastofnunar fiskiðnað-
arins, Hafrannsóknastofnunar
o.fl. Frá sjónarmiði nýsköpunar
nýtist starfsemi Háskóla íslands
og rannsóknastofnana atvinnu-
veganna í Reykjavík ekki sem
skyldi, því bæði skortir mark-
vissa, samhæfða rannsókna- og
þróunarstefnu fyrir þessar stofn-
anir og þær hafa hneigst til að afla
sér sértekna með skammtíma
þjónustuverkrfnum fyrir fyrir-
tæki. Við þetta bætist að HÍ hefur
bragðist sem sjálfstæð akademísk
rannsóknastofnun, sem gæti
stuðlað að langtímastefnu-
mörkun fyrir íslenskt atvinnulíf
og þjóðfélag.
Framtíð Háskólans
á Akureyri
Háskólinn á Akureyri var
stofnaður 1987 og fer nú fram
kennsla í hjúkmnarbraut og
‘rekstrdeild. Eftir áramót er síðan
gert ráð fyrir að kennsla hefjist
við sjávarútvegsdeild. Styrkur
HA á nýsköpunarsviðinu er þver-
fagleg uppbygging sjávarútvegs-
deildar og möguleikar á nánu,
samhæfðu starfi hennar og
rekstrardeildarinnar. En betur
má ef duga skal. Forsenda ný-
sköpunarstarfs í atvinnulífi fram-
tíðarinnar er hagnýting líftækni
og upplýsinga- og sjálfvirkni-
tækni. Þetta á jafnt við um ný-
sköpun í sjávarútvegi og iðnaði
almennt. Kennsla og rannsóknir
á sviði líftækni munu fara fram í
líf- og matvælafræðum í sjávarút-
vegsdeild og einnig í hjúkrunar-
deild. Rannsóknir á sviði
örtölvu- og sjálfvirknitækni vant-
ar alfarið við HA og því ætti
næsta skrefið að vera stofnun raf-
magnsverkfræðideildar við
skólann. Hér á landi eins og ann-
ars staðar á Vesturlöndum er
vaxandi skilningur á mikilvægi
vísinda- og tækniþróunar fyrir
efnahagslífið. Kennslu- og rann-
sóknastofnunum á sviði vísinda-
og tæknistefnu og nýsköpunar í
atvinnulífinu hefur því fjölgað
hratt á undanfömum ámm. Hlut-
verk slíkra stofnana er að stuðla
að langtímastefnumörkum í ný-
sköpun, því sú hætta er ávallt
fyrir hendi að nýsköpun fyrir-
tækja mótist um of af skamm-
tímasjónarmiðum. Hlutverk
þessara stofnana er einnig að
greina samfélagsleg markmið vís-
indastarfseminnar og leita valk-
osta í stefnumörkun stjómvalda á
sviði atvinnu- og tækniþróunar.
Slík stofnun er af ar mikilvæg fyrir
þróun raunsærrar byggðastefnu
og því ætti rannsóknastofnun á
sviði vísinda- og tæknistefnu að
vera einn af hornsteinum Há-
skólans á Akureyri í framtiðinni.
Alþjóðleg sérstaða
Það skiptir miklu fyrir framtíð
HA að skólinn skapi sér sérstöðu
því óneitanlega keppir hann við
HÍ og erlenda háskóla um stúd-
enta. Sérstaða HA yrði skýr með
þeirri starfsemi sem lýst var hér
að ofan. Alþjóðlega séð yrði sér-
staða hans enn meiri ef við hann
yrði stofnuð rannsóknastofnun á
sviði eyríkja og örsmárra ríkja.
Eyríkjarannsóknir em ört vax-
andi rannsóknasvið, en á því gæti
íslendingar orðið leiðandi í fram-
tíðinni.
Hér að ofan hefur verið lögð
áhersla á hlutverk skólans í ný-
sköpun í atvinnulífinu, en mark-
miðið með stofnun skólans er
einnig að þróa sjálfstæða, aka-
demíska rannsóknastofnun.
Hlutverk háskóla er að skoða
fyrirbæri í víðara samhengi en
skammtímasjónarmið stjóm-
mála og fyrirtækja leyfa. Fram-
þróun vísinda byggir á
gagnrýninni hugsun og stöðugri
leit að nýjum lausnum og valkost-
um. Góður háskóli er í raun
samfélag hug- og raunvísinda-
fólks, sem stöðugt skiptist á skoð-
unum og skapar þannig frjóan
vettvang kenningalegrar þróun-
ar. í þessu skilur á milli háskóla
og iðnskóla. Það er e.t.v. helsti
veikleiki HA í þessu samhengi,
að enn sem komið er skortir for-
sendur öflugs félags- og hug-
vísindastarfs við skólann. Slíkt
starf er afar mikilvægt, því há-
skólinn getur aðeins orðið mikil-
vægur í samfélagsþróun á íslandi
að hann dafni sem alhliða vísind-
astofnun. Þetta er ekki síst mikil-
vægt í ljósi þess að auka áhrif
raunsærrar byggðastefnu í pólití-
skri umræðu í landinu.
1 Sjá t.d. J. Pagerberg: Intcmational Com-
petitiveness f The Economic Jouma) nr. 98
1988.
2 Sjá ívar Jónsson: Tækniþróun og sam-
keppnisstaSa; smárfki og nýja tæknin;
Félags- og hagvísindastofnun fslands 1988.
3 Sjá t.d. R. Rothwell: The Role of Small
Firms in the Emergence of New Techno-
logies 1C. Freeman (ed.): Design. Innovat-
ions and Long Cycles in Economic Develop-
ment.
ívar Jónsson stundar doktorsnám f fé-
lagshagfræSi í Sussex, Englandi.
Flmmtudagur 4. janúar 1990 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 5