Þjóðviljinn - 16.01.1990, Blaðsíða 5

VIÐHORF
Eni sumar bókmenntir meiri
bókmenntir en aðrar?
Gunnar Karlsson skrifar
Mér fannst það snjöll og djörf
ákvörðun hjá bókaútgefendum
að stofna til sameiginlegra verð-
launa fyrir hvers konar bækur
ársins. Sem fræðimanni og kenn-
ara í þeirri list að setja saman
fræðirit var það mikilvæg viður-
kenning á iðju minni. Svo er það
líka skemmtilega ögrandi hug-
mynd að bera saman beitingu
orða og hugsunar í svo ólíkum
verkum sem orðabókum og
skáldsögum, að leggja að líku
orðnautnina í því að lesa fræði-
lega greinargerð um orðsifjar og
listræna málbeitingu í ljóðum.
Úrval tíu manna nefndarinnar
fyrir jólin varð líka góð blanda
ólíkra verka: fjórar skáldsögur,
tvær ljóðabækur, tvö sagnfræði-
rit, eitt smásagnasafn og ein orð-
sifjabók. Það sýndi þróttmikla og
fjölbreytta menningarstarfsemi á
bókum.
Því urðu það mikil vonbrigði
að lesa viðtöl við þrjá fulltrúa í
síðari verðlaunanefndinni í DV
fimmtudaginn 11. janúar. Þar
lýstu þeir hver af öðrum þeirri
skoðun sinni að einungis bók-
menntaverk í þrengstu nterk-
ingu, nefnilega skáldverk, kæmu
til greina að hljóta verðlaunin.
Pétur Gunnarsson, rithöfundur
og fulltrúi Rithöfundasambands
íslands, var spurður hvort ekki
væri erfitt að gera upp á milli
fræðirita og skáldrita og svaraði:
„En verðlaunin eru kennd við
bókmenntir þannig að ég hef
gengið út frá því að bókmennta-
legt gildi verkanna eigi að ráða
úrslitum.“ Ástráður Eysteinsson,
bókmenntafræðingur tilnefndur
af Háskóla íslands, segir: „Tíu
manna nefndin á að tilnefna „at-
hyglisverðustu bækur ársins" en
við eigum vafalaust að veita bók-
menntaverðlaun. Því er sýnt að
fræðiritin eiga litla möguleika í
annarri umferðinni." Einar
Bjarnason, lögreglufulltrúi og
maður BSRB í nefndinni, sagði:
„Ég vissi ekki betur en að við ætt-
um að verðlauna skáldverk og er
enn á þeirri skoðun.“
Ekki veit ég hvaðan sú skoðun
er komin að verðlaunin eigi að
einskorðast við skáldverk. Eg get
ekki lesið það út úr þeirri frásögn
af verðlaununum sem er birt í Is-
lenskum bókatíðindum 1989, og
svo mikið er víst að allar tíu at-
hýglisverðu bækurnar voru taldar
upp þegar bókaútgefendur aug-
lýstu atkvæðagreiðslu lesenda
lesendur skilji, eða að minnsta
kosti fallist á hann og vilji lesa.
Skáld getur tekið úr raunveru-
leikanum það sem því sýnist en
yfirgefið hann hvenær sem hann
verður óviðráðanlegur. Það hef-
ur til dæmis verið sagt að Guðrún
Ósvífursdóttir hafi átt helst til
marga eiginmenn, fjóra talsins.
Skáldlegra hefði þótt að láta
henni nægja ástarsambandið við
Kjartan og Bolla, og þann kost
„Meginatridi málsins er að veiting ís-
lensku bókmenntaverðlaunanna er öll
ein athöfn, ein leiksýning eða gestaboð.
Það er hallœrislegt og óviðeigandi að
láta hluta þeirra detta út í miðjum klíð-
um. “
um verðlaunaveitinguna núna
fyrirskemmstu. Maðurverðurað
ætla að þar hafi átt að segja al-
menningi satt frá því hvaða
bækur væru í raun og veru kjör-
gengar. Þótt verðlaunin séu
kennd við bókmenntir, kölluð ís-
lensku bókmenntaverðlaunin, þá
útilokar það engan veginn fræði-
rit. Orðið bókmenntir hefur lengi
verið notað um hvers konar
menntir stundaðar á bókum, til
fordæmi hér á íslandi. í fyrra
hlaut fræðirit, bók Björns Th.
Björnssonar um Hólavallar-
kirkjugarð, bókmenntaverðlaun
DV. Sérstök skáldskaparverð-
laun geta haft á sér virðulegan
blæ ef þau eru gömul, eins og
Gamli Ford, en það er svolítið
gamaldags að efna til þeirra nú.
Auðvitað er vandasamt að
bera saman fræðirit og skáldrit,
dæmis í nafni Hins íslenska bók-
menntafélags. Það hefur lítið gef-
ið út af skáldskap en hins vegar
verk um hin fjölbreyttustu efni
önnur, sögu og söguheimildir,
heimspeki, sálfræði, stærðfræði,
eðlisfræði. Og þótt menn hugsi
kannski ekki alltaf á íslensku um
þessi efni er engu þrengri merk-
ing til í útlenda orðinu litteratúr.
í fræðiritum á ensku bera heim-
ildaskrár oft fyrirsögnina Litera-
ture.
Nú á síðustu árum hafði maður
þar að auki sérstaka ástæðu til að
ætla að menn vildu meta bókaút-
gáfuna frá víðu sjónarhorni.
Bókmenntafræðingar hafa ein-
mitt verið að hverfa frá því að
skoða skáldskap einan og sér.
Þeir hafa æ meira snúið sér að því
að kanna fyrirbæri eins og texta
og frásögn, burtséð frá formi
þeirra í þrengri merkingu. Skyld-
leiki málbeitingar í fræðum og
skáldskap er eitt af uppáhaldsvið-
fangsefnum bókmenntafræðinga
nú um stundir. Þeir sem stunda
bókmenntafræði, málheimspeki
og heimspekilega frásagnarfræði
gera nú æ meira að því að reyna
að skilja hver annan. Almenn
bókaverðlaun eru því í takt við
tíma okkar, og þau eiga sér þegar
enda hafa nefndarmenn tæpast
verið tilnefndir til að vinna
vandalaust starf. Það er líka
„alltaf erfitt að gera upp á milli
bóka, jafnvel skáldverka inn-
byrðis," eins og Pétur Gunnars-
son segir í viðtalinu í DV. Svo er
kannski ekki endilega auðveld-
ara að draga markalínu á milli
skáldverka og fræðirita þannig að
öllum sé gert rétt til. Hefði Þór-
unn Valdimarsdóttir látið ógert
að vísa til heimilda sinna um
Snorra á Húsafelli, einkum ef
hún hefði nú breytt nöfnum, kall-
að Snorra Svein og Húsafell Bæj-
arfell, þá er ekki vafi að bók
hennar hefði kallast skáldsaga.
Það er hagkvæmt að skilja á milli
bókmenntategunda í bókasöfn-
um eftir svona formlegum ein-
kennum. En það er hæpið að
nota þau til að skilja á milli verð-
launahæfra og óverðlaunahæfra
bóka. Skáld hafa engan einkarétt
á orðlistinni. Það vissi Snorri
Sturluson, því að hann segir að
hver sem drekki af skáldamiðin-
um verði skáld eða fræðamaður.
Höfundur sagnfræðirits þarf að
sumu leyti á meiri hugkvæmni að
halda en skáldið. Hann verður að
ganga að raunveruleikanum eins
og hann birtist í heimildum og
endursegja hann á þann hátt að
hefði skáldsöguhöfundur líklega
valið. En Laxdæluhöfundur hef-
ur þóst bundinn af því sem hann
vissi satt, þó að sannleikskrafa
hans sé ekki nákvæmlega sú sama
og sagnfræðingar gera nú. En
vegna þess að hann er bundinn af
sögulegum sannleika hvílir á hon-
um sú skylda að gera allar gifting-
ar Guðrúnar, skilnað og eigin-
mannamissi, að söguefni. Sú
skylda krefst sérstakra lausna:
hjónaböndin eru fléttuð í heild
með því að segja frá draumi
Guðrúnar fyrir þeim öllum. Síð-
an eru einstakir atburðir sögunn-
ar gæddir lífi í ljómandi frásögn-
um.
Það var raunar nokkuð vel til
fundið hjá bókaútgefendum að
biðja fyrri verðlaunanefnd sína
að finna athyglisverðustu bæk-
urnar. Ef hún hefði aðeins verið
beðin að finna þær bestu, þá
kæmumst við tæpast hjá að viður-
kenna að símaskráin væri besta
bók ársins (og það minnir mig að
Halldór Laxness hafi einhvern-
tímann sagt). Að minnsta kosti
get ég ekki ímyndað mér að
nokkur bókmenntaunnandi
mundi í alvöru taka nokkurt
skáldrit fram yfir símaskrána, ef
málið snerist um að vera án ann-
arrar bókarinnar með öllu. En
símaskráin 1989 er fjarri því að
geta talist athyglisverð. Hún er
afskaplega ófrumleg bók. Hins
vegar var mér sagt um daginn að
Rússum (eða voru það Rúnten-
ar?) þætti hugmyndin um útgefna
símaskrá afar athyglisverð: að
hafa prentaðan lista með öllum
nöfnum og öllum símanúmerum.
Símaskrá gæti með réttu talist at-
hyglisverðasta bók ársins í ein-
hverju landi Austur-Evrópu. Og
ef við segjum að bækur séu meðal
annars skrifaðar til að auka frelsi
fólks þá kynni hún að gera meira
til þess en hið besta skáldrit.
Nú er ég kominn helst til langt
frá efninu. Meginatriði málsins er
í mínum huga það að veiting ís-
lensku bókmenntaverðlaunanna
er öll ein athöfn, ein leiksýning
eðagestaboð. Tilnefndu bækurn-
ar tíu hafa allar verið kallaðar til
leiks, og þær verða allar að fá að
leika hann til enda, hver á sínum
forsendum. Það er hallærislegt og
óviðeigandi að láta hluta þeirra
detta út í miðjum klíðum, óform-
lega og án þess að kveðja þær.
Það er eins og leikrit þar sem höf-
undur leiðir tíu persónur inn á
sviðið í fyrsta þætti, uppgötvar
svo að hann hefur í rauninni ekki
þörf fyrir nema sjö en gleyntir að
skrifa óþörfu persónurnar þrjár
út úr verkinu. Við getum líka sagt
að fræðiritin séu hér eins og börn
sem fá að sitja til borðs með full-
orðna fólkinu en eru svo send í
rúmið áður en farið er að fá sér í
staupinu á eftir. Eða eins og kon-
ur sem áður fyrr hurfu úr sam-
kvæmum þegar karlarnir fóru inn
í stofu eftir matinn að reykja
vindla, drekka viskí og segja tví-
ræðar sögur.
Bókaútgefendur taka á sig
mikla ábyrgð gagnvart höfundum
sínum þegar þeir efna til verð-
launa eins og íslensku bók-
menntaverðlaunanna, og þeir
eiga ekki að gera upp á milli höf-
unda eftir því hvort þeir skrifa
skáldskap eða eitthvað annað. Ef
þeim tekst ekki í næsta sinn að fá
verðlaunanefndarmenn til að
takast á við það ögrandi viðfangs-
efni að velja eina bók úr öllu flóð-
inu, þá eiga þeir ekki um annað
að velja en skipta verðlaunafénu í
tvo jafna hluta og veita tvenn
verðlaun, önnur fyrir skáldskap
og hin fyrir fræðirit. En það er
aðeins næstbesti kosturinn.
Gunnar er prófessor í sagnfræði við
HÍ.
Sagt til reiðleiða
Handbók fyrir hestamenn
Ætla mætti, eftir umfjöllun
fjölmiðla að dæma, að Heiðajarl-
ar Jónasar DV-ritstjóra hafi verið
aðal umræðuefnið á síðasta árs-
þingi Landssambands hesta-
manna. Svo var nú raunar ekki,
enda hefði þá of lítið lagst fyrir
annars ágætt þing.
Ég man hins vegar ekki eftir að
hafa séð eða heyrt þess getið, að á
þinginu var kynnt önnur bók,
sem að sínu leyti er engu ómerk-
ari né minni fengur en að Heiða-
jörlum Jónasar. Þar á ég við bók
Ólafs B. Schram, „Reiðleiðir um
ísland". Bókin tekur til leiða á
herforingjaráðskortunum 2 og 5,
og fylgja þau bókinni. Kortin eru
sérprentuð og sýna þau reiðleiðir
í þeim landshlutum, sem þau ná
yfir. Auk reiðleiðanna er þarna
að finna upplýsingar um náttstaði
og ferðaþjónustaubæi á svæðinu.
Er þetta hin nytsamasta bók fyrir
þá, sem hyggja á hestaferðir um
mið-vestur- og mið-ísland.
Hér má svo bæta því við, að
góðar horfur eru á að tekist hafi á
þinginu sættir með eyfirsku hest-
amannafélögunum og L.H. Er
gott til þess að vita að sú hvim-
leiða deila sé úr sögunni.
Samþykkt var að hækka ár-
gjöld úr kr. 350 í kr. 360 fyrir
unglinga og úr kr. 700 í kr. 720
fyrir fullorðna. Þá var samþykkt
að verja kr. 120 þús. til uppbygg-
ingar á Skógarhólum.
Á þinginu voru fjórir menn
sæmdir gullmerki Landssam-
bandsins. Þeir eru: Páll A. Páls-
son fyrrverandi yfirdýralæknir,
Sigurður Haraldsson bóndi á
Kirkjubæ, Steinþór Gestsson
fyrrverandi alþingismaður, Hæli,
og Þorkell Bjarnason hrossa-
ræktarráðunautur. Eru allir þess-
ir höfðingjar vel að heiðrinum
komnir.
- mhg
Bjami Jónsson látinn
Bjarni Jónsson bóndi í Bjarn-
arhöfn, Helgafellfellsveit á Snæ-
fellsnesi, lést 10. jan sl. á St. Fra-
nciskussjúkrahúsi í Stykkis-
hólmi. Hann fæddist 2. sept. á
Svanshóli í Kaldrananeshreppi í
Strandasýslu. Bjarni bjó ásamt
eftirlifandi eiginkonu sinni
Laufeyju Valgeirsdóttur í Aspar-
vík í sömu sveit í 16 ár, en síðan í
Bjarnarhöfn til æviloka. Eignuð-
ust þau 10 börn sem öll komust til
fullorðinsára. Bjarni Jónsson
stundaði fisk- og hákarlaveiðar
meðfram búskapnum á Strönd-
um og eru veiðarfæri hans varð-
veitt á Þjóðminjasafninu. Happ-
afleyta hans Sfldin er einn elsti
sjófær bátur landsins. Bjarni tók
ríkan þátt í félags- og framfaram-
álum, var m.a. oddviti Helgaf-
ellssveitar um árabil og
heiðursfélagi Fuglaverndarfélags
íslands.
ÓHT
jr
HUGSUM FRAM A VEGINN
Þriðjudaaur 16. ianúar 1QQn O.lAnvil .HMW - Qín* k