Þjóðviljinn - 08.02.1991, Blaðsíða 9

HELGARUMRÆDA
Er það rétt að það sé einungis menningariegur lúxus að tala íslensku, rétt eins og
það er menningarlegur lúxus að ganga í ffnum fötum..? Hvemig ferfyrir menning-
arþjóðinni begar hun telur sig ekki lengur hafa efni á því að eiga sérstaka menn-
ingu?Ereladodýiaraaðtakaer1enilamenninguáleigu... gegnum kapalkerfi og
genritungl? segír Kristján Amason m.a.
E g átti ekki alls fyrir lðngu tal við
" hagfræðing sem er áhrifamikill í
viðskiptalífinu og hugsandi maður. Við
ræddum um gildi og stöðu íslenskrar
menningar I nútíma heimi. Ég hélt því
fram við hann að menningarlegt sjálf-
stæði íslendinga, sem byggist á tung-
unni, væri eða hefði a.m.k. verið for-
senda fyrir efnalegri velmegun þeirra. í
sjálfstæðisbaráttunni hefði menningar-
leg sérstaða okkar verið talin þungvæg-
asta rðksemdin fyrir sjálfstæðinu, og
með sjálfstæðinu kæmu efnalegar fram-
farir. Og kannski myndu sumir segja að
endanlegur sigur, eða a.m.k. stórsigur í
sjálfstæðisbaráttunni hafi unnist þegar
við fengum yfirráð yfir fiskimiðunum.
Menningarlegt sjálfstæði leiðir til efna-
legs sjálfstæðis, hugsaði ég, og taldi að
þetta væri í raun rauði þráðurinn í hinni
eilífu sjálfstæðisbaráttu okkar.
Viðmælandi minn var á annarri skoð-
un, og kom mér á óvart. Hann hélt því fram
að menningarlegt sjálfstæði væri munaður
sem við ættum að geta leyft okkur á grund-
velli efhalegrar velmegunar. Hann taldi að
frumskilyrðið væri efnahagurinn, og hinn
menningarlegi blómi kæmi þar á eftir, og
væri það i raun undir okkur sjálfum komið
hvemig við nýttum hið efnalega frelsi til
menningarlegs munaðar, eins og þess að
halda uppi sérstakri þjóðtungu og viðhalda
bókmenntaarfi
Þessi umræða varð mér mjög minnis-
stæð, einkum vegna þess að viðmælandi
minn var rökfastur og vel meinandi, og ef
hann hefur rétt fyrir sér er e.t.v. ástæða til
að hugsa upp á nýtt grundvallar forsend-
umar fyrir íslenskn málpólitík.
Þjóöarvilji,
þjóóarsátt
Er það rétt að það sé einungis menning-
arlegur lúxus að tala íslensku, rétt eins og
það er menningarlegur lúxus að ganga í
flnum fotum eða eiga falleg og dýr lista-
verk? Hvemig fer fyrir menningarþjóðinni
þegar hún telur sig ekki lengur hafa efiii á
því að eiga sérstaka menningu? Er ekki
ódýrara að taka erlenda menningu á leigu,
eða án nokkurs endurgjalds, gegnum kap-
alkerfi og gervitungl?
Ekki hafa verið gerðar margar mark-
tækar félagsfræðilegar kannanir á raun-
verulegum þjóðarvilja í þessu efhi. Þó var
gerð ein slík á vegum Gallup á Islandi í
desember 1989. Þar var m.a. spurt hvort
menn teldu að tungan væri í einhverri
hættu og svömðu 62 prósent því neit-
andi.en 33,6 prósent svömðu játandi. Með-
al annarra spuminga var spurt um það til
hvaða aðila þyrfti helst að beina tilmælum
um málrækt, og töldu fletir að þeim þyrfti
að beina til skóla og næstflestir að hyggja
þyrfti að fjölmiðlum.
í þessu sambandi má minnast þarffar
ádrepu Roberts Cooks um þjóðarbók-
hlöðubygginguna í Morgunblaðinu í haust
er leið. Þar ræddi hann um seinagang við
byggingarframkvæmdimar og kemst að
mjög athyglisverðri niðurstöðu. Hann telur
að íslenska þjóðin vilji alls ekki þjóðarbók-
hlöðu, þótt það hafi verið samþykkt ein-
róma á Alþingi.
Æðsta valdastofhun þjóðarinnar hefur
ákveðið að ráðast í þessa framkvæmd, og
hún hefur vald til þess að ffamfylgja vilja
sinum og veita þessu fé, en hún gerir það
ekki. Niðurstaða Cooks virðist óyggjandi.
Ef raunvemlegur vilji væri á alþingi fyrir
byggingunni ættu peningamir að streyma
til hennar. Það rísa á hveiju ári hér á landi
byggingar sem em margfalt meiri að stærð
og íburði en þjóðarbókhlaðan, þannig að
nóg er til af peningunum. En ekkert gerist.
Samt myndi væntanlega meiri hluti íslend-
inga svara því játandi ef hann væri spurður
hvort hann væri hlynntur byggingunni.
Þetta dæmi af þjóðarbókhlöðunni er
umhugsunarvert fyrir þá sem bera hag ís-
lenskrar tungu og menningar fyrir brjósti.
Ekki vantar fjálglegar yfirlýsingar um að
viðhalda verði séríslenskri menningu, en
spyija má hvort þessi vilji sé sama eðlis og
þjóðarviljinn til þess að reisa bókhlöðu. Er
þetta bara hjal sem gripið er til á hátíðar-
stundum?
Einhverjir muna kannski eftir því að
verkefnisstjóm Málræktarátaksins 1989
sendi ffá sér skýrslu.
Stærstur hluti skýrslunnar fjallar um
skólastarfið og móðurmálskennsluna.
Þessi áhersla sem lögð er á skólastarfið er í
samræmi við þá almannaskoðun sem kom
ffam í Gallupkönnuninni, að mikilvægast
sé að málræktinni sé sinnt í skólum.
Tveir þættir vega langþyngst í skýrsl-
unni. Bent er á að það vanti heildarstefnu í
móðurmálskennslunni frá gmnnskóla og
upp í háskóla. Ekki er til nein námskrá fyr-
ir skólakerfið í heild. í skýrslunni segir
orðrétt:
„Menntamálaráðuneytið þarf að hafa
forgöngu um að kennarar og sérfræðingar
semji heildstæða námskrá sem taki til alls
þroskaferilsins ffá leikskóla til loka ífam-
haldsskóla." (bls. 19)
íslensk tunga,
þjóðarsátt
og regnhlif
Er íslensk menning lúxus?
Ástandið er talið verst á ffamhaldskóla-
stiginu, þar em algerlega vantar heildar-
stefnu í námskrá, og þar sem talið er að
hver framhaldsskóli sé í rauninni dálítill
„heimur út af fyrir sig“ (orðalagið er tekið
úr skýrslu Efhahags- og ffamfarastofnunar
Sameinuðu þjóðanna ffá 1987). í málrækt-
arskýrslunni segir (bls. 28) að auðvelt sé að
leiða að því rök að þetta „stefhuleysi fram-
haldsskólanna endurspeglist i móðurmáls-
kennslunni“. Ennfremur segir: „Mark-
miðslýsingar í námskrá eru óljósar og ekki
ríkir fúllt samkomulag um inntak náms-
greinarinnar, markmið og leiðir.“ Ég hef
meira að segja heyrt um það að í ónefndum
ffamhaldsskóla séu íslendingasögur ekki
stétt allra í þjóðfélaginu. Hveijir eru það
sem framfylgja þjóðarviljanum á þennan
hátt?
Fjölmiðlar
Sá annar aðili sem i áðumefndri skoð-
anakönnun var talinn einna mikilvægastur í
málræktarstarfinu, var fjölmiðlamir. í um-
ræðu um málrækt og málvemd vísa menn
mjög til fjölmiðlanna, og nú hefúr athyglin
beinst að þeim svo um munar, vegna þess
að íslensku sjónvarpsstöðvamar hafa tekið
upp á því, og fengið til þess eins konar leyfi
frá menntamálaráðuneytinu, að senda óþýtt
enskt efni út til þjóðarinnar. Ég hef áður
vikið að þessum málum á prenti í Morgun-
kenndar vegna þess að enginn kennaranna
hafi áhuga á því að kenna þær eða telji sig
til þess búinn.
Einnig er vikið að námsefni. I skýrsl-
unni er lagt til að ráðinn verði námsstjóri
fyrir ffamhaldsskólastigið. „í verkahring
hans væri eftirlit og kynning á kennsluefhi,
umsjón með smiðju (kennslumiðstöð) þar
sem kennarar gætu kynnt hugmyndir sínar
og miðlað öðmm af reynslu sinni“ (sama
stað). Ennfremur er lagt til „að komi verði
á fót ráðgjafahópi innan greinarinnar, hópi
sem höfundur og útgefendur geta borið
verk sín undir og fengið umsögn um, bæði
á vinnslustigi og þegar það er fullsamið".
Nú er liðið meira en ár síðan málrækt-
arátaksskýrslunni var skilað, og er tíma-
bært að athuga hvað út úr þessu hefúr kom-
ið. I fljótu bragði virðist ekkert hafa gerst í
kennslumálunum. Ekki bólar á samræmdri
naámsskrá, ellegar námstjóra í íslensku á
framhaldsskólastigi.
Niðurstaða í átt við þá sem Róbert Co-
ok dró um þjóðarbókhlöðuna virðist i raun-
inni blasa við hér. Menn em einhuga um að
varðveita beri islenska tungu og mennignu,
en þegar kemur að því að búa í haginn fyr-
ir hana er annað uppi á teningnum.
Menntakerfið, sem vísað er á til að fram-
fylgja málstefnunni er niðurlægt. Sú virð-
ing sem kennuram, og þar með móður-
málskennurunum, er sýnd í þjóðfélaginu
birtist í laununum sem þeim em ætluð með
allsherjar þjóðarsátt. Eða hvemig eiga
kennarar öðmvísi að átta sig á matinu á
mikilvægi starfs sins? Það virðist nú talinn
sjálfsagður hlutur og eins konar efnahags-
lögmál, að kenanrr séu einna lægst launuð
blaðinu 23. janúar s.l. og ætla ekki að end-
urtaka það hér sem ég sagði um rétt Islend-
inga til þess að fá sendingar ffá þessum
fjölmiðlum þannig matreiddar, að vald á
móðurmálinu dugi til þess að njóta þeirra.
Um erlend áhrif vil ég taka undir með
þeim mörgu sem hafa lagt orð í belg og
sagt að þau séu nauðsynleg íslenskri menn-
ingu. Margir hafa bent á að íslensk menn-
ing hafi risið hæst þegar erlendir straumar
hafi leikið um hana. Einangmnartímar hafa
jafnframt verið niðurlægingartímar. Það er
langt ffá því að þeir sem halda uppi vöm-
um fyrir þýðingarskyldu á myndeftii hugsi
sér að setja upp einhveija regnhlíf yfir Is-
landi, eins og snúið hefiír verið út úr. Allir
vita að regnhlífar em ónothæf tæki hér á
landi. Erlendir straumar berast hingað í
gegnum loftið, hvort sem okkur líkar betur
eða verr. En það er gmndvallarmunur á því,
eins og margir hafa bent á, að leyfa mönn-
um að taka á móti erlendu myndefni á eig-
in spýtur - rétt eins og hlustað er á erlend-
ar útvarpsstöðvar og lesnar erlendar bækur
og timarit - og því að þröngva erlendu
óþýddu efni upp á heimili sem greiða af-
notagjöld af íslensku sjónvarpi.
Kristján Árnason
er málfræðingur og
formaður ísienskrar
málnefndar.
Föstudagur 8. febrúar 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 9