Þjóðviljinn - 01.03.1991, Side 9

„Hér grípur Árni Bergmann án efa á einhverju
áhugaveröasta en jafnframt flóknasta og torleystasta
viðfangsefni þeirra, sem koma til meö aö skrifa þá
kristnisögu, sem nú stendur til aö semja,“ segir Hjalti
Hugason meöal annars.
Á síðastliðnu hausti ákvað Alþingi að
standa fyrir samningu ritverks um kristni á Is-
landi og áhrif hennar á þjóðlíf og menningu í
þúsund ár. I lok nóvember sl. stóðu ritstjóm og
ritstjóri ritverksins að málþingi, þar sem fjallað
var um skipulag þess og uppbyggingu, við-
fangsefui og efnistök. Á ráðstefnunni flutti Ámi
Bergmann athyglisvert erindi, sem hann valdi
yfirskriftina Hugarfarsmenning. Nokkru síðar
gerði hann grein fyrir efni þess í Helgarpistli hér
í blaðinu undir yfirskriftinni Kristni á íslandi.
Hugarfarssaga
í erindi sínu lýsti Ámi eftir því, að dýpra
yrði kafað í þjóðarsálina, en hingað til hefur
verið gert, þegar um íslenskar kirkjusögurann-
sóknir er að ræða. Taldi hann forvitnilegast, ef
„...skoða mætti trú og trúarhugmyndir fólks á
hverjum tíma, segja tíðindi af hugarheimi ein-
staklingsins, segja íslenska hugarfarssögu með
athygli bundna við allar þær flóknu víxlverkan-
ir sem kristnin kom af stað hér á landi".
Hér grípur Ámi Bergmann án efa á ein-
hverju áhugaverðasta en jafnfTamt flóknasta og
torleystasta viðfangsefni þeirra, sem koma til
með að skrifa þá kristnisögu, sem nú stendur til
að semja. Áhugavert er viðfangsefhið, vegna
þess að hingað til hefur athygli fræðimanna
einkum beinst að stofnunarsögu kirkjunnar og
persónusögu nokkurra kirkju- og trúarleiðtoga
þjóðarinnar á hverjum tíma. Að því marki sem
innra lífi kirkjunnar hefúr verið gaumur gefinn,
hefur athygli einkum beinst að guðsþjónustu
hennar og öðru því, sem kalla mætti opinbert
helgihald. Torleyst er viðfangsefhið vegna þess,
að hér þarf í senn að þróa nýja aðferð og leita
nýrra heimilda að því marki, sem slíkt er mögu-
legt, en að öðm leyti kanna áður nýttar heimild-
ir út frá nýju sjónarhomi.
Með þeirri áherslu, sem hér er lögð á hugar-
farið, er nálgun sú, sem Ámi mælir með, í ætt
við Annála-skólann franska, sem kenndur er við
tímaritið Annales d'histoire économique et
sociale, sem hóf göngu sína skömmu fyrir 1930.
Sú stefna, er þróaðist í kringum þetta tímarit,
hefur valdið hvað mestum nýjungum í sagn-
fræðirannsóknum á þessari öld. Með áhuga sín-
um á tíðindum „af hugarheimi einstaklingsins"
víkur Ami þó nokkuð frá þeirri stefnu, þar sem
Annála-menn leituðu fremur hins dæmigerða
og ópersónulega í hugarheimi manna, þess, sem
sameinaði háa og lága, en greindi fremur eitt
tímabil eða menningarsvæði ffá öðm.
Kaldranaleg þjóö?
í erindi sínu freistaði Ámi Bergmann þess
að draga upp grófar útlínur að því, sem kalla
mætti íslenskt trúarhugarfar. Á málþinginu fór-
ust honum orð eitthvað á þessa leið: „En á þessu
sviði ráfar ein hugsun sem lengi hefur verið
með nokkru lífi. En hún lýtur að því hvort trúar-
brögð Islendinga yfirhöfuð séu eitthvað frá-
brugðin því sem maður þekkir úr öðrum pláss-
um og þá í svona kaldranalegra lagi.“ Nokkru
síðar í erindinu varpaði hann því ffam, hvort
kalla mætti trúarlíf íslendinga „temprað“ og
jafnvel „kaldtemprað". Máli sínu til stuðnings
dró hann fram nokkur söguleg dæmi. Benti
hann á, að kristnitakan hafi verið blóðsúthell-
ingalaus og siðbreytingin gengið friðsamlega
fýrir sig, ef frá eru teknar væringar Jóns biskups
Árasonar. Þá benti hann á, að í íslenskri sögu
væm fá ef nokkur dæmi um trúarlega minni-
hlutahópa, er tekið hefðu afstöðu gegn hinni op-
inberu trúarkenningu kirkjunnar. í Helgarpistli
sínum bætti hann við þeirri sérstöðu okkar ís-
lendinga, að hér á landi mddi „spíritisminn, sem
þóttist vera vísindi" sér til rúms meðan „and-
heitar vakningarhreyfingar" fengu fremur tregar
móttökur. Þær höfðu aifur á móti haft víðtæk
áhrif á hinum Norðurlöndunum, þar sem spírit-
ismi var svo til áhrifalaus nema meðal fámennra
hópa. Varpar Ámi fram þeirri spumingu, hvort
„það sé að verki í þessari þjóð einhver skýran-
leg bólusetning gegn trúarlegri ákefð bæði
heitri trúarsannfæringu eða þá ofstopa?"
Opin og fjölþætt
trúarhugsun?
Ég hygg að margir geti fallist á þessa grein-
ingu Áma Bergmanns á trúarlegu hugarfari Is-
lendinga. Hafa ekki helstu einkenni íslensku
þjóðarinnar, þjóðkirkjunnar og jafnvel presta-
stéttarinnar löngum verið talin „víðsýni" og
„frjálslyndi", hvemig svo sem þau hugtök em
skilin eða skýrð? Hér skal þó athygli vakin á
þeim veikleiíca greiningarinnar, að hún er of
einhliða og sniðgengur ef til vill veigamikil at-
riði.
Við athugun sína, eins og henni er lýst í
Helgarpistli, gengur Ami Bergmann alfarið út
frá hinni sálfræðilegu hlið trúarinnar. Líkan
hans byggir á því, að trúarleg tilfinning eða inn-
lifún þjóðarinnar sé með öðmm og hófstilltari
hætti en gerist víða annars staðar. I þessu sam-
bandi má hins vegar ekki gleyma, að trúarbrögð
einskorðast ekki við sálfræðilega þætti, heldur
hafa þau einnig hugmyndafræðilega eða inn-
takslega hlið, ef svo má að orði komast. Það er
ef til vill ekki síður þar, sem skýringa er að leita
á sérstöðu þeirri, er Ami telur gæta varðandi
trúarhugmyndir okkar Islendinga gegnum ald-
imar. Hér skal með öðrum orðum varpað fram
þeirri fúllyrðingu, að einkenni þau á trúarlegu
hugarfari hér á landi, er Ámi lýsir sem tempmn,
kaldtempmn eða kaldrana felist ekki síður í því,
að trúarhugmyndir landsmanna hafi löngum
verið opnar og Ijölþættar. Það örlar raunar á
þessari hugmynd undir lok pistils Áma Berg-
manns hér í Þjóðviljanum, er hann líkir trúar-
hugsun landsmanna við „blöndun á staðnum“.
Skýrar kom hún þó fram á málþinginu, þegar
hann spurði, hvort „óbeit á strangri kenningu"
sé skýring þess, að „spíritisminn rann ofan í Is-
lendinga og þar með drjúgan hluta kirkjunnar
Skýringanna er þá aðeins ekki að leita í þjóðar-
sálinni, heldur er þær að finna á hinu hug-
myndasögulega sviði. Séu trúarhugmyndir
manna opnar, er nýjum kenningum ekíd mætt
með gagnrýni, þar sem hugmyndir þær, er fyrir
em, hafa ekki forsendur til að þjóna sem skýr og
afmörkuð viðmið, og sé trúarheimurinn fjöl-
þættur, er auðvelt að bæta nýjum þáttum við, án
þess að til vemlegra árekstra komi. - Einu stefn-
umar, sem vart er mögulegt að samræma opinni
og fjölþættri tniarhugsun, em þær, sem sjálfar
em útilokandi, draga upp afdráttarlaus mörk
milli réttrar kenningar og rangrar, opinbemnar
og villu.
Hvaö skýrir aðstæðumar?
í áhugaverðum hugleiðingum sínum um
trúarlegt hugarfar Íslendinga gerir Ámi Berg-
mann tilraun til að skýra helstu einkenni þess.
Kaldtempruð
eða opin trú?
Nokkrar hugleiðingar um trúarhefð lslendinga

'BjtV J

J§l
■' sH
$ mm f * SSw W * JM|||
IPHjiiSr
k • v t j
eins og bráðið smjör, svo að dæmalaust er í
þessum heimshluta“.
Með því að trúarhugmyndir séu opnar er
hér átt við það, að þær séu ónákvæmt skýr-
greindar og fram settar. Er þá ekki aðeins meint,
að einstaklingurinn eigi erfitt með að lýsa fyrir
öðram, hverju hann trúir, heldur eigi hann jafn-
vel torvelt með að gera sér skýra grein fýrir því
sjálfur. Með því að segja trúarhugmyndir fjöl-
þættar er aftur á móti átt við, að einstakar hug-
myndir eða hugmyndakerfi séu sótt til mismun-
andi stefna og strauma innan og jafhvel utan
kristninnar og þau látin lifa og þróast hvert við
annars hlið, án þess að tilraun sé gerð til að fella
þau í rökræna eða samstæðilega heild. Þegar því
hefúr verið varpað fram, að trúarhugmyndir Is-
lendinga hafi ef til vill löngum einkennst af því
öðm fremur að þær væm opnar og fjölþættar,
skal það aðeins tekið fram, að ekki ber að líta á
þetta sem sérstakt þjóðareinkenni. Þvert á móti
virðast aðstæður af þessu tagi víða hafa verið
ríkjandi meðal alþýðustétta áður fýrr.
Aður en lengra er haldið, skal þess getið, að
allar hliðar átrúnaðar em nátengdar. Af þeim
sökum hafa þau einkenni á trúarlegri hug-
myndafræði íslendinga, sem ég hér hefi gert
skóna, bein sálfræðileg áhrif í líkingu við þau,
sem Ámi Bergmann gerði svo ágæta grein fyrir.
Beitir hann þar fjölþættu skýringarlíkani eins og
skynsamlegt er eðli málsins samkvæmt. í fyrstu
virðist hann ýja að því, hvort skýringin geti fal-
ist í því, að kristni hafi aldrei að fullu byggt út
þeim trúarbrögðum, er hér yom fýrir, og þjóðin
þar með aldrei tekið einhlíta trúarlega afstöðu.
Þá bendir hann á þá félagsfræðilegu eða lýð-
fræðilegu skýringu, sem lengi hefúr verið látin
nægja á því, að hér hafi vakningahreyfingar til
dæmis aldrei gert vart við sig, hvort sem þær
fólu í sér rétta trú eða villu. Er hér átt við strjál-
býli landsins og skortinn á þéttbýlisstöðum.
Trúarlegar fjöldahreyfmgar hafa nefnilega und-
antekningalítið komið upp í borgum og breiðst
þaðan til fámennari plássa. Loks dregur hann
fram sálfræðilega skýringartilgátu, sem meðal
annars mætti rekja til A. H. Maslows og fleiri
fræðimanna í þeirri grein, er kennt hafa að
margháttaðar þarfir mannsins séu bundnar því
lögmáli, að hann verði fýrst að fá fúllnægt hin-
um líkamlegu þörfum sínum, til að mynda satt
hungur sitt, áður en hann geti með réttu fúndið
til og svalað hinum andlegu þörfum.
Hér mundu margir ef til vill vilja bæta einni
skýringu við, sem sé þeirri, að íslenskt umhverfi
og náttúra hafi mótað trúarhugsun íslendinga
með sérstökum hætti. Verður þess sjónarmiðs
oft vart í hinni almennu umræðu. Þess gætir þó
ekki í hugleiðingum Ama Bergmanns, ef frá em
tekin greiningarhugtök hans, „tempraður" og
„kaldtempraður“, sem sótt em til veðurfars-
fræðinnar og skírskota til þess loftslagsbeltis,
sem landið Iiggur á. Verður þessi skýring ekki
rædd hér frekar, enda hlýtur samband hugar-
heims og náttúrafars að vera með það flóknum
hætti, að vart verður böndum á komið.
Hafi sú skoðun, sem ég hefi gert mig að
talsmanni fýrir, við rök að styðjast, það er að
trúarlegt hugarfar þjóðarinnar hafi ekki fýrst og
fremst mótast af sálfræðilegum atriðum, heldur
hugmyndafræðilegum, er ljóst, að skýringanna
á hinum opnu og fjölþættu trúarhugmyndum
verður að leita á hinu hugmyndasögulega eða
guðfræðisögulega sviði. Hér skal tilraun gerð til
að benda á nokkur atriði, er bent gætu til að þró-
un mála á því sviði gæti einmitt skýrt ofan-
greindar aðstæður.
I fýrstu skal á það bent, að mikilvæg trúar-
leg straumhvörf i sögu þjóðarinnar hafa gengið
yfir án langvarandi eða harðsnúinna, kenningar-
legra átaka í landinu sjálfu. Hér mundi Ieiða of
langt að vísa til kristnitökunnar til að skýra að-
stæður á síðari öldum. Skal enda látið nægja að
benda á siðbreytinguna. Hér á landi komst sið-
breytingin einkum á fýrir tilstilli konungs og
með atbeina fámenns menntamannahóps. I
Skálholtsbiskupsdæmi varð þróunin öll með
friðsamlegum hætti við biskupaskipti, þar sem
síðasti kaþólski biskupinn, Ögmundur Pálsson,
réð gangi mála með afsögn sinni og vali eftir-
manns síns. Andstaðan var meiri norðanlands
og á ýmsu gekk um samskipti biskupsdæmanna
tveggja á tímabilinu 1540-1550, meðan hvort
biskupsdæmið tilheyrði sinni kirkjudeild. Þótt
spennu gætti á fjölmörgum sviðum kirkjumál-
anna stóð baráttan raunvemlega aldrei á hinu
guðfræðilega plani. Hér urðu til að mynda eng-
in þau rit til á þessum tíma, er yrðu formlega
eða óformlega hluti af kenningararfi kirkjunnar
og játningargrundvelli. Sama má raunar segja
um flest meiri eða minni straumhvörf síðar. Is-
lensk, evangelísk guðfræði varð því ekki til við
það, að andstæðar kirkjudeildarlegar fylkingar
hafi tekist á með fræðilegum rökum. Þar sem
guðfræðihefðin mótaðist af átökum á siðbreyt-
ingatímanum hafði „pólemíkin" aftur á móti
víðtæk áhrif á trúarlega hugsun og umræðu
manna, Iöngu eftir að tími átakanna var strangt
tekið liðinn.
Þá skiptir það án efa miklu varðandi mótun
trúarlegs hugarfars á íslandi, að eflir friðsam-
legt siðbreytingartímabil í guðfræðisögulegu
tilliti, tók lútherski rétttrúnaðurinn við hér á
landi, eins og annars staðar, þar sem siðbreyt-
ingin mddi sér til rúms. Kirkjuleiðtogar, er
þeirri stefnu fýlgdu, lögðu mesta áherslu á að
innræta fólki rétta trú, það er hreina og ómeng-
aða lútherska kenningu. Af þeim sökum reyndi
um margt meira á skilninginn og hina vitsmuna-
legu hlið trúarinnar en trúartilfinninguna. Þess
ber þó að gæta, að hér á landi mótuðu Hallgrím-
ur Pétursson og Jón Vídalín hugi fólks meir en
nokkrir aðrir á þessu tímabili. Hjá báðum gætir
meiri áherslu á hinar einstaklingslegu og tilfinn-
ingalegu hliðar kristinnar trúar en gerðist meðal
rétttrúnaðarmanna almennt. Eftir rétttrúnaðar-
tímann gerðu síðan hægfara stefnur innan upp-
lýsingarguðffæði vart við sig hér á landi um
nokkurt skeið. í þeim fólst aukin áhersla á ein-
ingu trúar og skynsemi, opinbemnar og al-
mennrar þekkingar. Með rómantísku stefnunni,
er kom i kjölfar upplýsingarinnar, kom svokall-
aður nýrétttrúnaður ffarn á sjónarsviðið. Hann
líktist um sumt rétttrúnaði tímabilsins eftir sið-
breytingu, en veitti þó aukið svigrúm fýrir per-
sónulega trúartilfinningu. Var þessi stefna við
lýði, þar til straumar aldamótaguðfræðinnar
tóku við með stTangri sögulegri gagnrýni sem
viðmiði í trúfræðilegum efnum. Píetisminn og
aðrar guðfræðistefnur, er áherslu lögðu á trúar-
lega tilfinningu, innsæi og sannfæringu einstak-
lingsins mddu sér hins vegar aldrei til rúms hér-
lendis. Liggja þar að líkindum félagslegar
ástæður að baki, meðal annars sú, að hér á landi
vom borgara- eða miðstéttir ekki til staðar, en
innan þeirra náði píetisminn mestri útbreiðslu á
erlendn gmnd.
Á tímabilinu eftir siðbreytingu hefúr guð-
fræðihefð landsmanna þannig því nær alfarið
mótast af stefnum, sem fremur hafa lagt rækt
við kunnáttu, skilning og skynsemi en persónu-
lega trúartilfinningu. Kann það að valda miklu
um mótun hins trúarlega hugarfars í líka vem og
Ámi Bergmann gerir ráð fyrir. Skýringartilgát-
an er hins vegar alfarið guðffæðisögulegs eðlis.
¥
Höfundur er doktor í
kirkjusögu, ritstiórí fyrir
sögu krístni á lslandi í
1000 ár og starfandi
rektor Kennaraháskóla
Islands
Hjalti Hugason
Föstudagur 1. mars 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 9