Dagblaðið Vísir - DV - 05.05.1998, Síða 15

ÞRIÐJUDAGUR 5. MAÍ 1998
15
Skautbúningur
Skautbúningur er mesti viö-
hafnarbúningur íslenskra
kvenna. Hann dregur nafn
sitt af höfuðbúnaðinum sem við
hann er borinn, skautinu,
skautafaldinum sem þó oftast er
nefndur faldur.
,*r % y ft
Þessi mynd er sennilega tekin um
1870 og er ein örfárra Ijósmynda
sem um er vitaö af faldbúningi en
hann var um þaö bil aflagöur þegar
Ijósmyndun hófst almennt á íslandi.
Faldbúningur sem þessi tíökaöist
áöur en skautbúningur Sigurðar
málara ruddi sér til rúms. Konan á
Ijósmyndinni er óþekkt en myndin
er f eigu Þjóöminjasafns íslands og
er óskráö.
Upphaf skautbúningsins má
rekja til ársins 1857 þegar út kom
löng gagnrýnin ritgerð um ís-
lenska kvenbúninga eftir Sigurð
Guðmundsson málara (1833-1874).
Setti hann þar fram tillögur um
breytingar á eldri hátiðabúningi
kvenna, faldbúningnum eins og
hann var venjulega nefndur.
Féllu breytingartillögur þessar í
góðan jarðveg; lét Sigurður enda
ekki sitja við orðin tóm heldrn-
hjálpaði konum um myndir, snið
og munstur og sagði fyrir um
hvemig búningurinn ætti að vera
í öllum smáatriðmn. Fyrsti skaut-
búningurinn var kominn í notk-
im í Reykjavík þegar árið 1859 og
hefur haldist síðan svo til óbreytt-
in.
Aðalhlutar skautbúnings eru
þessir:
- Faldur, skaut, skautafald-
ur. Faldiu-inn sjálfur, sem einnig
er nefndur faldhúfa, er króklaga
og fremur lágur. Hann er saum-
aður úr hvítu lérefti en tilsniðin
lengja úr pappa eða eirþynnu
(faldpappi, faldeir) höfð innan í
homun. Þá er hann troðinn út
með úll eða öðru viðeigandi tróði
og fóðraður utan með hvítu smá-
lérefti eða atlasksilki (satíni). Yfir
faldiniun er blæja, faldblæja, úr
hvítu netefni, stundum með hvít-
um ídregnum saumi og/eða
brydd samlitri blúndu, en utan
um hann neðanverðan er gyllt
koffur úr silfri, hlekkjað saman
úr stokkum með mismunandi
skrautverki, eða gyllt spöng, oft-
ast nær slétt, úr silfri eða
látúni. Faldhnútur, breitt,
hvítt hnýti (slaufa) úr silki-
borða er undir blæjunni að aft-
an til þess að hylja samskeyt-
in á blæjunni og koffrinu eða
spönginni.
- Treyjan, skauttreyjan,
sem nær niður að mitti, er
úr svörtu klæði, aðskorin
með löngum, þröngiun erm-
um. Hún er kragalaus en
baldýringin á flauelslögðum
treyjubörmunum, oftast gyllt
en þó stundum hvít, geng-
ur aftur um hálsinn.
Samsvarandi
baldýring er á
flauelinu framan á
ermunum, en mjó
pífa úr hvítri
blúndu eða netefni
er þrædd undir þær
framanverðar og
um hálsmálið. Tvær
leggingar úr svört-
um flauelsböndum
með mjóum
vírkniplingum eða
vírstímum utan með
eru á baki og tvær á
axlasaumum, líkt
og á upphlutum. Að
framan er treyjan
krækt, en þó höfð
lítið eitt opin yfir
brjóstið eins og
stakkpeysan, og
sér þar í hvítt,
sterkjað brjóst, út-
saumað eða lagt
blúndu.
- Samfellan -
en svo nefnist
niðurhlutur (pils)
skautbúnings -
er úr svörtu
klæði, skósíð,
felld undir
streng allt í
kring og krækt
upp á treyjuna.
Að neðan er
samfellan
skreytt mislit-
um útsaumi,
oftast nær ull-
ar- eða silki-
skatteringu, en
stundum list-
saumi, blómst-
ursaumi eða
steypilykkju;
þá kemur
einnig fyrir að
á samfellum sé
hafður flauels-
skurður brydd-
ur stímum eða
hún lögð
ásaumuðum
stímum eingöngu. Upp-
drættir á skauttreyjum og sam-
fellum eru oftast bekkir með ís-
lenskum blómum eða öðrum jurt-
um sem Sigurður málari teiknaði
gagngert í þessu augnamiði.
- Stokkabelti, gjaman sprota-
belti, úr samanhlekkjuðum, gyllt-
run silfúrstokkum er um mittið,
ýmist með steyptu verki, víra-
virki eða jafnvel loftverki, og
brjóstnál með líkri gerð við háls-
inn. Enn fremur eru stundum
hafðir ermahnappar úr gylltu
silfri með hliðstæðu verki á
skauttreyjunni. Þeir eru oftast
tólf, sex á hvorri
ermi, tvíhvolfa og
með hangandi
laufum.
Þess skal getið
að þó svo að
skreyting á
skauttreyju og
kvensilfur allt
sem skaut-
búningi fylgir
sé að jafnaði
gyllt, er það
stöku sinn-
u m
Upphaf skautbúningsins má rekja
til ársins 1857. Hann dregur nafn
sitt af höfuöbúnaðinum sem viö
hann er borinn.
DV-mynd E.ÓI.
haft hvítt, þ.e. silfúrlitt, eða þá
gyllt og silfurlitt saman.
- Skór og sokkar. Svartir
ógagnsæir sokkar og svartir lát-
lausir skór eru hafðir við skaut-
búninginn.
Arið 1870 átti Sigurður Guð-
mundsson einnig frum-
kvæði að því að tekinn var
upp nýr, léttari og liprari faldbún-
ingur, svonefndur kyrtill, „hér um
bil alveg sá fomi kyrtill að laginu
til“ að þvi er Sigurður skrifaði Jóni
Sigurðssyni forseta 7. apríl það ár.
Hugsaði Sigurður sér kyrtilinn fyrst
og fremst sem dansbúning en taldi
að hann mætti einnig nota sem
brúðarbúning og fermingarbúning.
Aðalhlutar kyrtils eru þessir:
- Faldur. Hann er að öllu leyti
eins og faldur skautbúnings.
- Kyrtillinn er úr þunnu og lipru
ullarefni, smálérefti, silki eða
flaueli. Ýmist er hann heill upp og
ofan og þá sniöið úr hliðum hans
eða hann er í tvennu lagi, treyja og
skósítt pils, og gengur þá treyjan
ofan í pilsið sem er rykkt undir
streng. Hálsmálið er nokkuð flegið
og sniðið þvert fyrir að framan og
aftan. Ermamar ná á miðjan fram-
handlegg og víkka fram. Hvít blúnda
eða pífa er þrædd undir hálsmálið
og framanverðar ermarnar. Útsaum-
ur eða skrautleggingar eru í kring-
um hálsmálið, framarlega á ermum
og neðan á pilsinu. Gerði Sigurður
málari sérstaka útsaumsuppdrætti á
kyrtla en einnig hefúr verið saumað
eftir uppdráttum þeim sem hann
gerði á skautbúninga. Kyrtillinn er
hafður með ýmsum litum; helst vildi
Sigurður að hann væri hvítur en
snemma varð algengt að hafa hann
svartan og dökkbláan. Vitað er að
kyrtlar hafa verið dökkgrænir og
jafnvel brúnir.
- Stokkabelti eða sprotabelti er
haft við kyrtilinn og brjóstnál við
Kyrtill var fyrst og fremst hugsaö-
ur sem dansbúningur en einnig
þótti hann henta sem brúöar- og
fermingarbúningur. Nokkuö er
um aö konur gifti sig í kyrtli enn
þann dag í dag.
DV-mynd E.ÓI.
hálsmálið að framan. Er kvensilfur
þetta með sama móti og notað er við
skautbúning.
- Skór og sokkar. Viö hvíta
kyrtla eru hafðir hvítir sokkar og
skór en við dökka kyrtla á fótabún-
aðurinn að vera svartur.

u u u
Sigurðm- Guðmunds-
son átti einnig hug-
myndina að sér-
stakri yfirhöfn við skaut-
búninginn og kyrtilinn.
Var það svonefndur mött-
ull. Möttullinn er fóðruð
skikkja (slá) úr svörtu
klæði, stundum þó úr
flaueli eða vænu silki.
Sídd möttuls hefur verið
nokkuð breytileg; mun
síddin á þessari öld að
jafnaði hafa verið á miðja
kálfa eða rétt niður fyrir
þá, en möttull sá sem Sig-
urður hannaði var heldur
styttri. Oftast er möttull-
inn bryddur hvítu eða
svörtu loðskinni, en Sig-
urður gerði einnig ráð fyr-
ir útsaumi með fram
brúmrni hans og teiknaði
sérstök munstur í því
augnamiði. í fyrstu virðist
möttullinn yfirleitt hafa
verið tekinn saman yflr
brjóstið með böndum en
síðar var farið að krækja Möttullinn er hugsaöur sem yfirhöfn viö skaut-
hann saman með sérstök- búning og kyrtil en er einnig noöaöur viö hina
um möttulspörum úr þjóöbúningana.
gylltu silfri. DV-mynd E.ÓI
Heiinildarmaður Tilverunnar í þessum efnum er Elsa E. Guðjóns-
son, M.A. Hún er fyrrverandi deildarstjóri textíl- og búningadeildar
Þjóðminjasafns íslands.