Dagblaðið Vísir - DV - 29.01.1999, Síða 19

Saga mannkynsins hefur verið saga baráttu
milii kynslóða um vöid og áhrif.
En kynslóðirnar hafa komið misjafniega út úr
þessarí baráttu. Sumar hafa náð völdum fljótt
og haldið þeim iengi. Aðrar hafa aldrei komist
í gegn, aldrei haft nertt eríndi og aldrei
uppskorið neitt. Sumar eru jafnvel það aumar
að þær sætta sig við þetta, eins og kynsióðin
sem er nú á fertugsaldrinum. Þetta er kynslóð
sem mun ekki ski|ja eftir sig mörg spor.
Sigur Clintons í forsetakosning-
unum 1992 var jafnframt sigur
kynslóðar - '68-kynslóðarinnar.
Ailt frá því að Kennedy var kos-
inn árið 1960 hafði sama kynslóð-
in, sú sem var ung í seinni heims-
styrjöldinni, setið í Hvíta húsinu -
Kennedy, Nixon, Ford, Carter,
Reagan, Bush - samtals 32 ár. Og
þessi kynslóð hafði ítök víðar en í
Hvíta húsinu þennan tíma, hún
drottnaði yfir bandarísku samfé-
lagi, réð öllu því sem hún vildi
ráða. Það var ekki fyrr en hún
hafði verið á eftirlaunaaldri í um
tíu ár að hún gafst upp - ekki fyr-
ir yngri kynslóðum heldur minnis-
glöpum, krankleika, dauðanum.
Það getur hjálpað að hafa þetta í
huga næst þegar hrina frétta af
Lewinsky-málinu skellur yfir.
Þetta mál á upphaf sitt í því að
bandaríska þjóðin kaus yflr sig
mann af '68-kynslóðinni - kynslóð-
inni sem barðist fyrir frelsi í kyn-
ferðismálum, bjó til draumsýn um
kommúnur þar sem fólk myndi
deila öllu; hugmyndum, sokkum,
börnum, elskhugum. Þessi kynslóð
barðist gegn gildum stríðsárakyn-
slóðarinnar, hugmyndum um ein-
ingu fjölskyldunnar, ábyrgð hvers
manns á orðum sínum og efnahag.
Þetta er kynslóðin sem fór í fóstur-
eyðingar svo bömin trufluðu hana
ekki við að lifa lífinu, skildi við
Baltasar Kormákur. Eitt helsta framlag
kynslóðarinnar eftir '68 í menningarmál-
um er tilraun til að bræða saman lág- og
hámenningu, nokkuð sem var fyrir löngu
orðin nauðsyn á svo íslensk menning
þornaði ekki upp af leiðindum. Lengst
hefur þetta náð í leiklistarstarfsemi kyn-
slóðarinnar eftir '68.
makann ef hann gaf ekki af sér
nógu mikla ánægju og gerði kröfur
á hið opinbera um stuðning til að
geta notið lífsins. Stríðsárakyn-
slóðin hafði látið undan þessum
kröfum hægt og hægt, en með sem-
ingi. Til mótvægis við undanláts-
semina hafði hún pússað og fágað
hin gömlu gildi svo þau gleymdust
ei. Og þessi gildi héngu einhvem
veginn í loftinu, það var látið sem
þau stæðust bæði í orði og á borði.
Og Lewinsky-málið er prófsteinn á
hvort þeim verði endalega hent
eða hvort mögulegt sé að halda
þeim á lífi, það kristallar átök um
gildi tveggja kynslóða. Og auðvitað
mun '68-kynslóðin sigra. Hún mun
sitja að völdum í bandarísku sam-
félagi jafnlengi og striðsárakyn-
slóðin og aldamótakynslóðin á
undan henni - eða til ársins 2022 ef
henni tekst að hanga á völdunum
jafnlengi og kynslóðin sem hún
hrakti burt. Vopnið sem '68-kyn-
slóðin beitir er ekki það að Clinton
sé saklaus heldur að hann sé vin-
sæll, það má vera að hann hafi log-
1
ið en úr því að færri kippa sér upp
við það en láta sér það einhveiju
varða þá er það í lagi. Þú mátt það
sem þú kemst upp með.
Saga kynslóðabaráttu
Og auðvitað hefur saga mann-
kynsins fram að þessu verið saga
kynslóðabaráttu. Stofninn í alda-
mótakynslóðinni var sá hópur
manna sem fór utan til náms og
kom aftur heim án þess að hafa
sýslumanns- eða prestsembætti í
vasanum. Þetta urðu gagnrýndur
staðnaðra samfélagshátta og stein-
runnins embættismannakerfis -
skiljanlega, þeir urðu að olnboga
sig um samfélagið til að skapa sér
eitthvert pláss að lifa og starfa í.
Og nútíminn Vcir vopnið þeirra.
Þeir komu með nútímann að utan
og sýndu landsmönnum hvernig
eldri kynslóð mennta- og áhrifa-
manna var hlægileg í samanburði
við hann. Og smátt og smátt urðu
eldri mennirnir afdalamenn,
hlægilega púkalegir og aldamóta-
kynslóðin komst til valda og
áhrifa, flutti nútímann til íslands,
reisti hér nútímasamfélag á grunni
moldarkofanna og vann sér vegleg-
an sess i sögubókum - sem hún
skrifaði sjálf.
Næsta valdakynslóð var kreppu-
kynslóðin. Hún komst til valda
vegna þess að aldamótakynslóð-
inm eltist - ekki vegna þess að hún
hafi reynt að vikja einhverjum frá.
Hún greip hverja stöðu sem hún
fékk og hékk á henni og þegar
aldamótamennirnir urðu gamlir
og ryðgaðir var hún allt í einu var
hún komin á toppinn. Auðvitað
fylgdi íhaldssemi kreppukynslóð-
inni, hún var varkár og varð ekki
auðveldlega uppveðruð af nýjung-
um. Hún kaus fremur það litla sem
hún hafði en eltingaleik eftir ein-
hverju sem hún vissi svo sem lítið
um.
Eftirstríðsárakynslóðin var hins
vegar sérfróð um það sem hún átti
ekki en langaði í. Þetta var frek
kynslóð, alin upp í stríðsgróða og
endalausum tækifærum til hins og
þessa. En þrátt fyrir þrána eftir
tækifærum og vilja til valda og
eigna þá náði eftirstríðsárakyn-
slóðin ekki að veita kreppukyn-
slóðinni neinar skráveifur að heit-
ið gæti. Það var helst að henni
tækist að breiða úr sér í innflutn-
ingsversluninni. Kreppukynslóðin
sat hins vegar að völdunum, lét
smáviðreisn eftir frekjum eftir-
stríðsáranna, leyfði innflutning á
eplum og appelsínum en ekki meir.
Síðan kom '68-kynslóðin og fór
utan til náms - ekki bara einn og
einn maöur heldur næstum allur
skarinn. Og þegar hann kom heim
þurfti hann að búa sér til pláss og
tækifæri og notaði við það sama
tækið og aldamótakynslóðin, nú-
tímann. Þetta var kynslóðin sem
færði nútímann enn og aftur til ís-
lands. Það þurfti að færa fjölmiðl-
un til nútimahorfs og stjórnsýslan
var stöðnuð (yfirheyrsla Vilmund-
ar Gylfasonar i sjónvarpinu yfir
Baldri Möller, ráðuneytisstjóra
dómsmálaráðuneytisins, . var
einmitt einn af fyrstu sigrum '68-
kynslóðarinnar), gamla þetta-hlýt-
ur-að-reddast-aðferðin í viðskipt-
um varð að víkja fyrir rekstrará-
ætlunum og arðsemisútreikning-
um, íslenska eldhúsið að víkja fyr-
ir frönsku eða ítölsku, þjóðlegur
fróðleikur og afdalalist fyrir list-
sköpun sem átti erindi á erlendan
markað. í raun var þessi barátta
endurtekið efni frá því snemma á
öldinni. Og endalokin urðu þau
sömu. Á undraskömmum tíma
hafði '68-kynslóðin komið sér fyrir
á öllum valdapóstum samfélagsins.
í dag situr hún í stjómarráðinu og
á Bessastöðum, í ráðhúsinu og
Þjóðleikhúsinu, í Hæstarétti og
Hagstofunni. Frá því aldamótakyn-
slóðin kom heim hefur engin kyn-
slóð verið jafnfljót að ná völdum og
áhrifum í samfélaginu. Og engin
kynslóð mun verða jafnlengi við
völd. Við losnum ekki við '68-kyn-
slóðina fyrr en Davíð Oddsson
verður sjötugur - það eru enn 19 ár
í það.
Hallgrimur Helgason. Kaldhæðnin hefur
verið eitt helsta vopn kynslóðarinanr eftir
'68 og hún hefur beitt henni á gildi kyn-
slóðarinnar sem öllu ræður. Það er hins
vegar spurning hvort kaldhæðnin klæði
kynslóðina jafnvel þegar hún fer að nálg-
ast fimmtugsaldurinn.
orðaði Einar Már Guðmundsson
það um jafnaldra sína (fólk fætt
um og eftir 1955) að þeir hefðu
komið of seint í byltinguna, bank-
að á dymar og verið hleypt inn.
Þeir sem komu á eftir (fólk fætt um
og eftir 1960) hefði komið það mik-
ið of seint að þeir misstu af tíman-
um. Misstu af byltingunni, misstu
af tímanum - nútímanum.
Þegar Davið Oddsson tók við
borginni var hann 34 ára. Hvaða 34
ára maður (eða kona) í dag getur
talist alvarlegur stjómmálamaður?
í dag er Jakob Frímann Magnús-
son, langt kominn á fimmtugsald-
ur, talinn til ungra stjómmála-
manna og tekinn mátulega hátíð-
lega af því tilefni. Og ástæðan er
ekki sú að Davíð hafi verið svo
miklum hæfileikum búinn þegar
hann var 34 ára að enginn maður
(eða kona) á fertugsaldri i dag hafi
aðra eins kosti. Munurinn er sá að
þegar Davið var 34 ára taldi hann
sig eiga rétt á völdum, allt frá því
hann komst til vits og ára og sjö-
unda áratugnum, allt frá því hann
varð stúdent 1968 hafði kynslóðin
hans sagt honum að honum bæri
að taka við samfélaginu. Og sem
fyrst. Voðinn væri vís ef það
drægist aðeins. Ríkjandi kynslóð
var að sigla öllu í strand.
Fólk á ferugsaldri í dag hefur
hins vegar alltaf upplifað sig í aft-
ursætinu. Það getur svo sem náð
árangri í lífi sínu - jafnvel unnið
afrek eins og Björk - en þetta er
persónulegir sigrar. Kynslóðin
sem fylgdi á eftir '68 skynjar sig
ekki sem hóp borinn til valda. Og
af þeim sökum mun hún aldrei ná
neinum völdum né teljandi áhrif-
um.
Bara persónuleg afrek
Kynslóðin sem kom í kjölfar '68
mun því lifa og starfa án teljandi
áhrifa i samfélaginu og í raun má
sjá það á verkum hennar að hún
veit af þvi. Reyndar á þetta ekki
við krakkana sem voru að fermast
um og eftir '68. Einhverju sinni
Tölvur og skemmtun
Ef litið er yfir það sem kynslóð-
in á eftir '68 hefur skilið eftir sig
(það er kynslóðin sem erlendis hef-
ur verið kölluð X-kynslóðin af því
hún er svo ómerkileg að hún á
ekki skilið neitt nafn, þótt hérlend-
is hafi þetta nafn fest við fólk sem
Björk. Einu afrek kynslóðarinnar eftir
‘68 eru persónulegir sigrar. '68-kynslóðin
lagðist nánast í heilu lagi yfir samfélagið
en kynslóðin í kjölfarið hefur í raun aldrei
litið á sig sem hóp.
nú er á þrítugsaldri) þá er það
helst tölvu- og tæknivæðing. Hún
hefur þjónustað '68-kynslóðina að
þessu leyti því '68-liðið var alltaf
dálítið meira máladeildarmeginn í
lífinu. Kynslóðin á eftir '68 hefur
stækkað skemmtanaiðnaðinn og
jafnvel gert einhverjar tilraunir í
að eyða mörkum á milli lág- og há-
menningar. Hún er óþjóðleg og er
alin upp við að velja frekar það
sem útlenskt er en íslenskt ef bæði
er jafngott. Þetta sést ágætlega í
leikhúsunum þar sem
^ kynslóðin á eftir '68 hef-
ur sett upp endalausa
röð af útlendum kassa-
stykkjum og jafnvel stofnað
heilu leikhúsin í því augnamiði.
Kynslóðin á eftir '68 hefur svo til
hafnað pólitík - líklega vegna þess
að hún hefur ekki trú á að hreppa
nein völd - og sökum þessa hefur
hún ýtt undir þá þróun að stjórn-
mál snúist um tæknilegar útfærsl-
ur frekar en lífssýn. Hún hefur
ekki veitt stjórnmálamönnum -
fólki af '68-kynslóðinni - neitt að-
hald og leyft þeim að auka sífellt
ítök hins opinbera. '68-kynslóðinni
veitti nefnilega ekki af aðhaldinu,
hún er forræðissinnuð, alin upp í
endalausum reglum um hvað sé
gott og hvað sé gilt. Á valdatíma
hennar hefur ríkið tekið upp á því
að mynda fólk á gangi niðri í bæ
eða á ferð yfir gatnamót, sett regl-
ur um hvar tilhlýðilegt sé að
reykja og hvar ekki, ákveðið að nú
skuli allir leggja læknaskýrslur
sínar i sameiginlegt púkk, leyft
fj ármálastofnunum að skiptast á
upplýsingum um hver skuldar
hverjum. Innst inni finnst '68-kyn-
slóðinni að allir eigi að vera eins -
eins og hún - og þvi geti hún í
raun tekið ákvörðun fyrir alla.
Og þetta sættir kynslóðin sem
kom á eftir '68 sig ágætlega við.
Hún er alin upp við það að eldri
systkinin eigi að ráða og virðist
ætla að lifa með það ævina á enda. c
í listum er markmið hennar að
verða sem líkust '68. Sjón er
þannig frábær arftaki Sigga Páls
og Guðmundur Andri hreint
ágætur Pétur Gunnarsson og
Biggi Andrésar ekki svo galinn
Siggi Gúmm og Atli Ingólfsson
ekki svo frábrugðinn nafna sínum
Heimi. Auðvitað munu þessir
prinsar aldrei erfa ríkið. Þeir
munu daga upp eins og Karl
Bretaprins og pipra i hlutverkum
sínum. Þegar þeir hafa beðið þolin-
móðir í hálfa öld mun einhver Vil-
hjálmur skjóta upp kollinum og
hrifsa krúnuna, einhver með nýjar
hugmyndir, nýja sýn, nýtt erindi.
Kynslóðin sem hverfur
Það markverðasta sem gerðist í
íslensku listalífi í janúar var sýn-
ing dönsku bíómyndarinnar Fest-
en. Hún er eftir 27 ára gamlan
mann. Það sem gerir þessa mynd
merkilega er að höfundinum er svo
mikið í mun að koma erindi sínu á
framfæri að hann setur myndina
fram eins og hún hafi verið tekin
af einhverjum sem fyrir tilviljun
var viðstaddur atburðina. Hann
vill að áhorfandinn trúi því sem
hann er að segja en taki það ekki
sem eitthvert listrænt runk. Og
honum þykir svo vænt um erindi
sitt að hann nánast tyggur það
ofan í áhorfendur. Þetta er ekki
hálffertugur maður að leika fimm-
tugan mann heldur trúir hann því
í alvörunni að hann geti sagt eitt-
hvað sem áhorfendum sé gott að
heyra.
Auðvitað skiptir þessi mynd svo
sem engu máli. Það er bara svo
freistandi að vonast til þess að hún
sé vísir að einhverju, að bráðum
fari að koma fólk sem telji sig eiga
alvöru erindi. Ef það gerist mun
kynslóðin eftir '68 hverfa, þá verð-
ur hægt að hleypa yfir hana. Þá
þarf fólk ekki lengur að hinkra og
sjá til hvort hún ætlar sér eitthvað.
í ellinni getur hún huggað sig við
að hún hafi átt eitthvert frjókom í 1
því sem síðar kom - svipað og þeg-
ar bítnikkunum fundust hipparnir
hálfgerð eftiröpun.
-gse
29. janúar 1999 f Ókus
19