Dagblaðið Vísir - DV - 18.09.2000, Blaðsíða 17

MÁNUDAGUR 18. SEPTEMBER 2000
17
Menning
ps
Látið okkur finna
ástina
Þaö hefur verið skemmtilegt að hlusta á
höfunda lesa úr verkum sínum í Iðnó á
Bókmenntahátíð, en nokkuð ber á því að
íslensku höfundarnir hafi verið dauflegri
í sínum lestri en hinir útlendu. „Ég segi
oft ungum höfundum að þeir eigi að elska
bækurnar sínar og lesa úr þeim þannig að
maður finni það!“ sagði Gúnter Grass sem
sjálfur las af innilegri ástríðu upphaf-
skaflann úr Blikktrommunni fyrsta kvöld
hátíðarinnar. Þar er lykillinn.
Lesendur vildu Ijóð
Skáldkonan góða, Antonía S. Byatt, lék
á als oddi í hádegisspjalli í Norræna hús-
inu á fimmtudaginn var, sagði meðal ann-
ars raunasögur af sér og útgefendum og
kvað upp harða dóma um nútímagagn-
rýni.
Raunasögurnar voru um hennar fræg-
ustu bók, Possession. í tvö ár vildi enginn
gefa hana út vegna þess að hún var full af
ljóðum! Það vill ekki nokkur maður lesa
svona mikið af kveðskap í 19. aldar stíl,
sögðu útgefendurnir og sá ameríski þver-
neitaði að gefa hana út nema hún tæki
burtu ljóðin.
Eftir að málsmetandi yfirlesarar beggja
vegna Atlantshafs höfðu fullyrt að bókin
væri útgáfuhæf kom hún loks út. í Banda-
ríkjunum voru prentuð 7000 eintök í
fyrstu prentun. Eftir hálft ár höfðu selst
þar 120 þúsund eintök! Almennir lesendur
reyndust vilja lesa ljóð.
Aldrei sagðist Antonía hafa ort ljóð fyrr
en í þessa bók og aldrei dottið í hug að
hún gæti það. En sagan kallaði á ljóð og
þegar vinur hennar sagði henni að prófa
bara settist hún við - og ljóðin streymdu
fram úr pennanum, Þetta með öðru gaf
henni þá tilfinningu, sagði hún, að sagan
hefði orðið til með ósjálfráðri skrift. Það
var eins og einhver annar eða einhverjir
aðrir skrifuðu í gegnum hana...
Ástríðufullur lesari
Áhyggjur Antoníu af gagnrýni á okkar
dögum voru af því að gagnrýnendur yrðu
yngri og yngri og læsu sifellt minna af
bókmenntunum sjálfum - en þeim mun
meira af „secondary literature" eða um-
fjöllun um bókmenntir. Ekki kann þaö
góðri lukku að stýra.
DV-MYND HILMAR ÞÖR
Antonia S. Byatt
Karen Blixen frelsaöi hana frá bresku
raunsæi.
Sjálf les hún óhemju mikiö af bók-
menntum, gömlum og nýjum, ljóðum og
sögum, og margar sögur hennar eru sam-
töl við aðrar sögur annarra höfunda.
Þrjár bækur var hún með á ferðalagi sinu
hingað, ein þeirra var bók Torfa Tulinius
um íslenskar fornbókmenntir á frönsku.
Sérstaklega var gaman að heyra hana
tala um Karen Blixen. Hún las sögur
Karenar þegar hún var sjálf orðin hund-
leið á bresku samtímaraunsæi og fannst
Karen ansi djörf. „Má svona?“ hugsaði
hún fyrst, en svo fór að Karen frelsaði
hana frá hversdagsraunsæinu. Þó sagðist
Antonía aldrei alveg losna við jarðbundnu
(ensku) konuna úr verkum sínum sem
neitar að verða hissa - jafnvel þó að andi
komi úr flösku og bjóði henni að uppfylla
óskir hennar.
í Hróarskeldu og það vekur útþrá. Ég var ekki
gamall þegar ég leigði árabát í höfninni og reri
út á fjörðinn. Önnur árin týndist og bátinn rak
upp í fjöru - en ég var lagður af stað út í heim!“
- Er útþráin enn jafn sterk?
„Já, eiginlega. Ég átti von á að hún fjaraði út
með árunum en ég er nýkominn úr einni hnatt-
ferðinni enn, fór til tíu fjarlægra landa með
sjónvarpsmönnum og bjó til bæði sjónvarps-
þætti og bók. Forvitnin er enn söm við sig.“
- Ertu eitthvað ósáttur við Danmörku?
Það hnussar ofurlítið í skáldinu. „Það er ein-
kennileg tilhneiging í vestrænum hugsunar-
hætti að ímynda sér að áhugi á einu skapist af
óánægju með annað! Eitt útilokar ekki annað,
en okkar eilíft slæma, lútherska samviska dreg-
ur alltaf þá ályktun að bak við ferðalög hljóti að
liggja andúð á eigin þjóð! Það er tóm vitleysa og
ég vona að nýja ferðabókin mín sýni það. Hún
heitir Mit ár og kemur í haust og þar er enginn
munur á lífsþorstanum og ástríðunni í textan-
um hvort sem ég segi frá dvöl í Innri-Mongólíu
eða heima í sumarbústaðnum mínum í Dan-
mörku.“
Norrænar bókmenntir eru til
Ein áhrifamesta skáldsaga Ibs Michaels heit-
ir Lærlingur trúbadorsins (1984) og segir frá öld
svartadauða í Evrópu. Heimildavinnan við þá
bók breytti ýmsu í sýn hans á eigin tungu og
sögu.
„Sú saga hvílir mest á tungumálinu af öllum
mínum sögum,“ segir hann. „Hún segir frá þess-
um skelfilega tíma víðs vegar um Evrópu, byij-
ar á Sikiley og kemur um síðir til Danmerkur.
Mannfallið var ægilegt. Tvö af hveijum þremur
húsum stóðu auð eftir, sagði sagan, og víða á
dönsku eyjunum dóu allir, hvert mannsbarn.
Við vinnuna við þessa sögu uppgötvaði ég ný
landsvæði í huga mínum og þó að tungutak
seinni bókanna minna sé einfaldara en í Lær-
lingi trúbadorsins má líka greina þar dýptir í
tungumálinu sem ég fann við rannsóknimar á
svartadauða."
- Hvaðan komu þessi dýpi?
„Ég las mikið magn af miðaldaheimildum,
meðal annars þjóðsögur og sagnir frá tímum
pestarinnar, og komst að þvi að við áttum að
minnsta kosti jafnmikið af dásamlegum
töfraraunsæjum ævintýrafrásögnum og þeir
eiga í Suður-Ameríku! Þetta vita Norðurlanda-
búar auðvitað, þjóðsögurnar okkar eru í eðli
sínu töfraraunsæjar með alla sína álfa, tröll og
huldufólk."
- Er þá að þínu mati eitthvað til sem maður
getur kallað „norrænar bókmenntir"?
„Já, það held ég. Auðvitað skrifa ekki allir
norrænir höfundar norrænar bókmenntir, sum-
ir skrifa evrópskar bókmenritir. Þar skiptir
mestu hvemig þeir beita tungumálinu eins og
sjá má á verkum Dananna H. C. Andersen og Jo-
hannesar V. Jensen, íslendingsins Halldórs Lax-
ness og Færeyingsins Williams Heinesen. Allir
hafa auðugt og safaríkt tungutak og þar að auki
ákveðinn tón, ákveöna hrynjandi í málsgreinum
sem á rót sína í íslendingasögunum. Snöggar og
afskornar setningar en þrungnar merkingu. Það
er norrænt. Setningar sem eru eins og úthöggn-
ar, þótt þær séu mjúkar eins og hjá Andersen
Ib Michael, stóra stjaman í dönskum bók-
menntum, var gestur á Bókmenntahátíð. Hann
er þýddur á allar megintungur Evrópu aðrar en
íslensku og blaðamanni finnst skýringa þörf á
því:
- Mér er sagt að þú sért afar erfiður í þýð-
ingu. Getur það verið?
„Já, það getur vel verið,“ samsinnir Ib, sól-
brúnn karlmaður og engin leið að sjá að hann sé
kominn á sextugsaldur. „Tungutak mitt er sér-
kennilegt, afar myndrænt; það er það mál sem
ég leita að meðan ég skrifa því sagan verður til
í gegnum tungumálið - ekki öfugt. Oftast er
tungutak prósatexta „til á lager“, ef svo má
segja: Ég stóð upp af stólnum og gekk að dymn-
um ... Svoleiðis vil ég ekki skrifa. Ég reyni að
finna söguna í tungumálinu, gegnum myndir
þess.“
- Sérðu þá myndir í huganum?
„Já,“ segir hann, viss. „Tökum til dæmis upp-
hafið á Prince, nýjustu skáldsögunni minni. Þar
skríður borgarísjaki fram lengst í norðri og rek-
ur til hafs og myndin af honum hefur verið í
huga mínum ámm saman. Svo fer ísjakinn að
bráðna og reynist luma á nokkra sem ég þarf að
finna og lesandinn líka. Sem skáld reynir mað-
ur alltaf að segja eitthvað sem aldrei hefur ver-
ið sagt áður. í stað þess að fikra sig eftir orðun-
um þá athafnar maður sig í eins konar músík-
ölsku lagi þar sem tungumálið hefur enn ekki
verið túlkað eða þýtt og þar með orðið að stein-
gervingi. Þá fær lesandinn líka að upplifa sköp-
unina og fmna felustaðina í sögunni."
Ferðalangar og heimalningar
Ib Michael hefur verið upptekinn af bernsk-
unni i bókum sínum, einkum þríleiknum
Vanillepigen (1991), Den tolvte ritter (1993) og
Brev til mánen (1995) sem sækir efni sitt og
neista í bemsku hans sjálfs. Átti hann þá erfiða
æsku?
„Nei, en hún var býsna dramatísk því litla
systir mín fékk lömunarveiki þegar við vorum
lítil,“ svarar hann. „Þá gerðu dauðinn og sjúkra-
bíllinn innrás í veröld mína. Litla systir mín dó
ekki en lá í öndunarvél í eitt og hálft ár og
tvennt gerðist í lífi minu. Annars vegar ímynd-
aði ég mér að hún væri dáin af því ég sá gegn-
um glervegginn alla hvítu englana sem pössuðu
hana og það kveikti alls konar hugmyndir. Hins
vegar varð ég afskaplega einmana bam því
systirin veika dró til sín athyglina. Þetta held ég
að hafi skipt sköpum í lífi mínu.“
Ib Michael hefur ferðast um alian heiminn á
fullorðinsámm sínum og dvalið langdvölum
fjarri Danmörku. Þegar litið er yfir gegndar-
laust flakk hans um heiminn læðist að grunur
um að hann sé að flýja eitthvað. Tengist það
kannski bemskuáranum?
„Það er nú svo að þeir sem sitja alltaf á sömu
þúfunni líta á ferðalög sem flótta, en ferðalang-
amir líta hins vegar á heimalningana sem
flóttamenn frá heiminum!“ segir Ib og ekki laust
við ásökun í röddinni. „Þetta er allt undir skap-
ferli fólks komið. Ég hef á ferðalögum mínum
komist að mörgu um heiminn. Ég er ekki á
flótta heldur frnnst mér ég vera að sækja lær-
dóm og þekkingu. En auðvitað svara ferðalögin
eirðarleysinu í eðh mínu. Ég ólst upp við sjóinn
eða villtar og geggjaðar eins og hjá Johannes V.
Jensen. Tónninn er sá sami og samnefnarinn
gæti verið setningin úr Fóstbræðra sögu: Hann
stóð svo vel til höggs!"
Eldhugi eldist
í sumar gaf Ib út ljóðabókina Rosa mundi sem
hefur fengið prýðilegar móttökur, þó ekki ein-
róma lof.
„Ég vil frekar að fólk sé ósammála um bæk-
urnar mínar en kurteislega sammála," segir
hann. „Það er gaman þegar fólk skiptist í tvo
andstæða hópa eins og um kvikmyndina Dancer
in the Dark. Fólki finnst hún annaðhvort snilld-
arverk eða skítur til hennar koma.“
- Var þaö svo alvarlegt með Ijóðabókina þína?
„Nei, ég verð að viðurkenna að flestar um-
sagnirnar voru lofsamlegar, en þeir sem voru
óánægðir með hana þeir vora virkilega niður-
sallandi! Það finnst mér æðislegt. I svona ljóða-
bók leggur maður allt í sölumar. Hún segir frá
því hvernig er fyrir ungan hugsjónamann og
eldhuga að eldast, um sorgina og örvæntinguna
sem er því samfara og það er fullkomlega eðli-
legt að slíkar játningar fæli frá unga gagn-
rýnendur. En það breytir engu um að svona
varð bókin að vera ef ég átti að vera einlægur.
Ég hugsaði ekkert um bókmenntaleg gæði, ég
var upptekinn af því sem ég varð að segja. Ég
legg ekki sjálfan mig á borðið til að verða
ósnertanlegur, ódauðlegur ritsnillingur, ástríða
mín er að reyna eitthvað nýtt, skapa eitthvað
sem ekki hefur verið til áður. Þess vegna er
Rosa mundi eins og hún er og þess vegna kom
hún út einmitt núna.“
Að mati sérfróðra manna er Ib Michael einn
þeirra höfunda sem hefur gefið Dönum trú á að
danska sé enn þá lifandi bókmenntamál. Það
ætti ekki að koma í veg fyrir að við fáum hann
á íslensku.
-SA