Dagblaðið Vísir - DV - 04.10.2003, Blaðsíða 29

LAUGARDAGUR 4. OKTÓBER 2003 DV HELGARBLAÐ 29

W
w*
.
skoðað rúnir á hellisveggjum og legsteinum
en segist eiga talsvert ókannað, sérstaklega á
Austfjörðum. Auk þess hefur hún grandskoð-
að ýmsa muni í þjóðminjasöfnum sem rúnir
eru ristar á.
Á Norðuríöndum hafa varðveist mjög
mörg rúnakefli sem menn notuðu til að
senda skilaboð milli héraða. Hérlendis eru
þekkt dæmi um slíkt þótt fá hafi varðveist.
Var þetta samskiptatæki alþýðunnar, rétt
eins og tölvupósturinn í dag?
„Þetta var afskaplega hentugt samskipta-
tæki og hérlendis eru til fræg dæmi. Snorri
Sturluson fékk sent rúnakefli með dulrúnum
að Sauðafelli í Dölum með viðvörun um að
setið væri um líf hans. Þetta var fljótlegra og
óbrotgjarnara en bókfell.
Eitt af mínum uppáhaldsrúnakeflum er frá
Lomkirkju í Noregi, það er bónorðsbréf.
Maður hefur skorið endann af göngustaf sín-
um og lætur stúlku hafa fyrir utan kirkju. Þar
segist hann senda konunni kveðju Guðs og
sína en nú hafi hann hugsað sér að eiga hana
ef hún vilji ekki frekar Kolbein og biður hana
að hugsa sitt ráð. Hún hefur tekið keflið,
reynt að rífa sundur nöfnin og síðan troðið
keflinu undir gólffjalirnar í kirkjunni. Þar
fannst það eftir 800 ár.
Það má nefna önnur dæmi eins og að í Há-
konar sögu gamla segir að Ribbungar hafi
sent Hákoni orðsendingu á rúnakefli um að
Sigurður ribbungur væri dauður og þegar
einn af mönnum Skúla hertoga, Bárður varg-
ur, féll í hendur birkibeinum 1240 bað hann
um að fá að henda rúnakefli til félaga sinna
með beiðni um skjólföt. í Svíþjóð hefur fund-
ist rifbein sem á var rist: „Konungr er matar
bestr hann gaf mest hann er þekkiligr." Kon-
ungur þessi var Ingi Steinkelsson sem ís-
lenskar heimildir segja að hafi verið mjög
vinsæll.
Ég held að orðsendingar af þessu tagi hafi
verið miklu algengari en við gerum okkur
grein fyrir þótt lítið hafi varðveist en eflaust
hafa keflin oftast lent í eldinum."
- Var það svo latínuletrið sem ruddi rún-
unum af sjónarsviðinu?
„Það gerði það en það tók 300 ár eða svo.
Margir virðast hafa getað brugðið fyrir sig
rúnum eða latínuletri eða rúnum jöfnum
höndum, rétt eins og maður skrifar skilaboð
með öðrum hætti en hátíðlegan texta."
- Var rúnaletur sérhönnuð leturgerð til
þess að rista með hnífi?
„Það var þannig. Hin beinu strik rúnanna
gera þær hentugar til þess að skera í tré eða
stein. Það eru til fomar tilraunir til að sam-
eina rúnaletur og latínuletur en þær virðast
ekki hafa náð fótfestu."
Galdrar og fjölkynngi
- Margir virðast hafa tengt rúnir við galdra
- ef ekki dulmál. Höfðu þær fjölþætta merk-
ingu?
„Þær virðast hafa haft þríþætta merkingu. í
fyrsta lagi hefðbundið stafróf þar sem hver
rún hafði sína merkingu eins og bókstafur.
Síðan vom dulrúnir sem menn notuðu til að
fela skilaboð sem þeir sendu og gera þau ill-
læsileg öðmm en viðtakandanum - nokkurs
konar leyniletur. Svo eru galdrarúnir sem
menn virðast hafa bmgðið fýrir sig. I’ eddu-
kvæðum er talað um rúnagaldur sem virðist
hafa verið beitt við sérstakar athafnir. Þar er
talað um sigrúnir, bjargrúnir og fleira. Hvern-
ig þær litu út nákvæmlega vitum við ekki nú.
Ég held því fram að heitið „rúnir" sé eldra en
rúnaletrið og hafi verið notað um tákn sem
leituðu véfrétta áður en letrið kom fram.
Tacitus getur þess að í Germaníu risti menn
tákn á blótspæni, kasti þeim upp líkt og ten-
ingum og lesi svo táknin til að sjá fyrir óorðna
hluti. Orðið „rúnir" þýðir dulmál eða leynd-
armál. Svo þegar einhver gerði skrifletur í
/ eddukvæðum er talað um
rúnagaldur sem virðist hafa
verið beitt við sérstakar at-
hafnir. Þar er talað um sigrún-
ir, bjargrúnir og fleira. Hvern-
ig þær litu út nákvæmlega vit-
um við ekki nú.
Evrópu er líklegt að nafnið hafi haldið sér."
- Mikið hefur verið skrifað um hlutverk
rúna í göldmm og Þórgunnur segir að sér
finnist að umræðan um þá hlið rúnafræð-
anna hafi á köflum yfirgnæft hið hversdags-
lega hlutverk þeirra.
„Það er allt kallað rúnir, bæði galdrastafir
og leyniletur, þótt það væri ekki allt rúnir í
hefðbundnum skilningi."
- Nokkrir gripir em til með rúnaletri á
söfnum á íslandi og um miðja 14. öld koma
legsteinar með rúnaletri til sögunnar. Þeir
elstu em frá Hjarðarholti og Höskuldsstöð-
um en samanlagt em tæplega 50 slíkir stein-
ar þekktir hér á landi og dreifast nokkuð jafnt
AÐALSTEINNINN: Þetta er einn frægasti rúnasteinn
Norðurlanda, Röksteinninn við Rök-kirkju á Austur-
Gautlandi.
um landið en virðast þó ekki hafa verið al-
gengir á Austfjörðum en Þórgunnur lætur í
ljósi þá skoðun að þar eigi þeir einfaldlega
eftir að finnast þar sem heimildir um þá
kunni að skorta. Hún segir að enn séu að
finnast rúnasteinar á Norðurlöndum sem
enginn vissi um, jafnvel frá víkingatíma.
Nokkur rúnastafróf em til frá fyrri öldum
en þeir sem fengust við að rita rúnir tóku
alltaf þá áhættu að vera kenndir við galdra og
virðist því alþýða manna hafa verið treg til
þess að skýra yflrvöldum frá þekkingu sinni á
þessu sviði. í Crymogæu Arngríms lærða
jónssonar er sagt að aðeins séu fáeinir stein-
ar á íslandi með letri sem flestir geti lesið en
gert lítið úr þekkingu manna á rúnum. Þegar
Halluren ekki Kjartan: Þessi rúnasteinn var lengi talinn
legsteinn Kjartans Ólafssonar en á honum stendur að
hér hvíli Hallur Hranason.
Ole Worm, fornfræðingur Dana, gengur eftir
frekari skýringum verður fátt um svör og ís-
lenskir heimildarmenn svara honum í raun-
inni aldrei skýrt um það hver þekking manna
sé á þessu sviði og bera þvf við að þeir óttist
áburð um svartagaldur.
Björn Jónsson á Skarðsá skrifaði 1642 rit
sem bar nafnið Nokkuð lítið samtak um rún-
ir og segir Þórgunnur að það sé eitt merkasta
rit sinnar tegundar á ísiandi og hafi orðið
seinni tíma mönnum fyrirmynd.
„Björn slær samt þann varnagla að þótt
þetta sé haft til fjölkynngis þá sé það venju-
legt letur og þeir sem noti það þannig spilli
bæði orðstír sínum og rúnanna. f nágrenni
Björns í Skagafirði eru gerðir tveir rúnastein-
ar um svipað leyti og það hlýtur hann að hafa
vitað. Af skrifum Björns má ráða að rúna-
þekking hafi verið algeng."
Rómantíkin og sannleikurinn
- Elstur íslenskra rúnasteina er steinn frá
Hjarðarholti í Dölum en á honum stendur:
„her liggr ahllr arason." Þótt yfirbragð rún-
anna sé líkt elstu rúnaáletrunum sem til eru
segir Þórgunnur að hann sé líklega frá 1300
eða 1400 en um það leyti hafi grafskriftir far-
ið að tíðkast á Islandi. Það eru til mjög gaml-
ir rúnasteinar á Höskuldsstöðum við Skaga-'
strönd, á Gilsbakka í Borgarfirði og í Kalm-
anstungu var rúnasteinn en týndist um hríð
ogkom aftur í leitirnar við húsbyggingu 1951.
Þórgunnur segir það ekkert einsdæmi og vit-
að sé um nökkra rúnasteina sem séu sokknir
í svörðinn.
Frægasti íslenski rúnasteinninn er án efa
steinn frá Borg á Mýrum en því var trúað um
aldir að hann væri legsteinn Kjartans Ólafs-
sonar, þess sem segir frá í Laxdælu. Á steinin-
um stendur „hier huiler halur hranason" sem
útleggst: Hér hvílir Hallur Hranason. Eggert
Ólafsson og Bjarni Pálsson skoðuðu steininn
1753 og lásu á honum nafn Kjartans. Steinn-
inn er talinn vera frá því um 1500 svo að hann
hefur ekki verið ýkja gamall þegar Eggert og
Bjarni lásu á hann og má furðu gegna því að
líklega hafa þeir kunnað að lesa rúnaletur.
Það var síðan Konrad Maurer, þýskur
fræðimaður sem var hér á ferð um 1860, sem
hrakti þessa missögn því að þegar honum var
sýndur steinninn las hann rétt úr áletruninni.
„Það verður að teljast undarlegt hvernig
þessi missögn komst á kreik á aðeins 150 ár-
um, að því er virðist, sérstaklega í ljósi þess
að þarna hafa verið uppi menn sem gátu les-
ið á steininn. Eggert Ólafsson las á steininn
og kunni rúnaletur en óskhyggjan hefur lík-
lega verið svona sterk.
Það er svo til skemmtilegt tilbrigði við
þetta, þjóðsagan um manninn sem tók stein-
inn og hugðist nota í aflinn í smiðju sinni.
Hann dreymdi að til hans kæmi maður í
dökkum klæðum og segði: „Illa gjörðir þú er
tókst steininn minn í gær [...] og var sú eina
minning sem hélt nafni mínu á lofti." Kjartan
Ólafsson hefði ekki þurft steininn til að halda
nafni sínu á lofti því að þar dugði Laxdæla en
Hallur Hranason þurfti þess með.
Mér finnst þetta stórmerkilegt mál og afar
undarleg saga.
Ég veit reyndar fleiri dæmi þess að fólk les
vísvitandi rangt og sér það sem það vill sjá og
þetta er ágætt dæmi um það."
í fjársjóðsleit
- Hefur þú farið víða um ísland til að skoða
rúnasteina og hellaristur?
„Ég hef reynt að skoða flesta staði sem
varða þetta mál en hef því miður ekki komist
til Austurlands. Ég hef safnað saman um 100
ristum á munum og steinum og ég reikna
með því að eitthvað sé til á munum á byggða-
söfnum úti á landi sem ég hef ekki séð. í
kirkjugörðum geta leynst rúnasteinar sem
ekki er vitað um og ég vona að minnsta kosti
að svo sé."
Þar má meðal annars finna
fangamark Steinmóðs Bárð-
arsonar, ábóta í Viðey, og
nöfn margra fleiri sem stað-
festa útbreidda þekkingu á
rúnum. Steinmóður var uppi á
75. öld og kom íhellinn 1451.
- Geta verið ófundnir fjársjóðir f þessum
efnum á íslandi?
„Já, það vona ég svo sannarlega."
- Hvað er það sem þú ert að rannsaka
núna?
„Ég er að rannsaka rúnir í handritum og
safna í grein um þær. Það kom mér mjög á
óvart hve mikið er til af rúnum í handritum
hér og það er ljóst að þetta verður miklu
meira verk en ég hélt í fyrstu. Ég drukknaði
bókstaflega í handritum þegar ég fór að
kanna málið. Þau elstu eru frá miðri 17. öld
og þau yngstu frá upphafi 20. aldarinnar. Þau
eru bæði lítil og stór, snjáð og falleg og koma
frá öllum landshornum. Þetta eru mikið til
uppskriftir hvað eftir öðru; ég er að reyna að
koma einhverju kerfi á þetta og flokka í sund-
ur galdrarit og rúnarit. Þetta er geysilega
skemmtilegt verkefni og fróðlegt og mér
finnst þarft verk að koma saman skrá yfir það
sem er til og koma því þannig á framfæri en
þarna birtist ein hliðin á því sem kalla má
fræðafýsn íslendinga. Með þessu má segja að
sé verið að koma íslandi inn á landakort
rúnafræðinnar á Norðurlöndum og í heimin-
um og er greinilega ekki vanþörf á. Það er svo
draumur minn að koma sumum handritum
sem skrifuð hafa verið um rúnir á prent."
Fótspor feðranna
- Þórgunnur hefur sterk tengsl við íslenska
fræðimenn fortíðarinnar því að faðir hennar
var Rósberg G. Snædal skáld, rithöfundur og
fræðimaður, og afi hennar í móðurætt var
Magnús Björnsson frá Syðra-Hóli sem var
kunnur fræðimaður á sinni tíð.
„Það má alveg kalla þetta starf mitt nokk-
urs konar köllun. Mig hefur alltaf langað til
þess að feta með þessum hætti í fótspor for-
feðra minna og þótt ég hafi aðallega starfað á
þessum vettvangi í Svíþjóð þá er gamall
draumur minn um að vera fræðimaður á ís-
landi að rætast með því starfi sem ég er að
vinna hér. í þessu safni rekst ég oft á ritverk
manna sem faðir minn og afi voru að vinna
með og voru handgengnir og þannig finnst
mér ég finna fyrir návist þeirra.
Upphaflega kviknaði áhugi minn þegar ég
sá fallegan rúnastein í kirkjugarðinum á
Grenjaðarstað og þá strengdi ég þess heit að
koma til íslands og rannsaka betur þessa arf-
leifð.
Ég hef ekki reynslu af að umgangast hand-
rit og aðstoð og áhugi starfsfólks hér á hand-
ritadeildinni hefur komið mér að ómetan-
legu gagni. Bæði Ögmundur Helgason og
Sjöfn Kristjánsdóttir hafa lagt mér mikið lið
og án þeirra hefði orðið lítið úr mér," segir
Þórgunnur að lokum. Ég geng út af safninu
og gleymi að spyrja hana hvort hún sé eins
vel hagmælt og faðir hennar var. polli@dv.is
FLEKKULEIÐI: Flekkuleiði er grasi gróin hraunhæð á Vatnsleysuströnd, rétt við Flekkuvík. Á 17. eða 18. öld hefur
einhver merkt staðinn með rúnaristum. Það sýnir að margir hafa þá enn búið yfir þekkingu á þeim.