Dagblaðið Vísir - DV - 04.10.2003, Blaðsíða 32

44 DVHELGARBLAÐ LAUGARDAGUR 4. OKTÓBER 2003
Það hefur ekki farið fram hjá neinum að
það er stríð á íslandi. Víglínan liggur um
Landsbókasafnið, nánar tiltekið um
bréfasafn Halldórs Kiljan Laxness sem
þar er varðveitt. Erfingjar skáldsins hafa
látið loka safninu nema fyrir tveimur
fræðimönnum, Helgu Kress og Halldóri
Guðmundssyni. Öllum er Ijóst að að-
gerðinni er beint gegn Hannesi Hólm-
steini Gissurarsyni sem vinnur að ritun
ævisögu Laxness. Helgarblað DV hitti
þessa umdeildu boðflennu í húsi skálds-
ins og fræddist um gang mála.
Það er sennilega óhætt að segja að ef velja
ætti umdeildustu menn tuttugustu aldarinn-
ar á Islandi þá myndi Halldór Kiljan Laxness
lenda ofarlega ef ekki efst á þeim lista. Hann
var elskaður og hataður alla sína ævi en
braust af harðfylgi til meiri frægðar en öðrum
rithöfundum hefur auðnast. Senn eru liðin
102 ár síðan skáldið fæddist í þennan heim
og enn hafa risið úfar með mönnum vegna
hans. Deilt er um ævisögu Halldórs, fyrsta
bindi af þremur, sem Hannes Hólmsteinn
Gissurarson prófessor er að skrifa í algerri
óþökk nokkurra nánustu afkomenda Hall-
dórs og ekkju hans.
Fjölskylda Halldórs vill að Halldór Guð-
mundsson, bókmenntafræðingur og fyrrum
útgáfustjóri Máls og menningar, riti ævisögu
nafna síns og fyrir skömmu var gripið til þess
ráðs að loka bréfasafni Halldórs Laxness sem
varðveitt er í Landsbókasafni. Safnið afhenti
ekkja Halldórs án kvaða árið 1996. Kom því
þetta bann bæði fræðimönnum og almenn-
ingi í opna skjöldu, ekki síst vegna þess að
tveir fræðimenn voru undanþegnir banninu
sem voru þeir Halldór Guðmundsson og
Helga Kress.
Þótt fjölskylda Laxness hafi ekki tjáð sig um
málið beinum orðum þá má hverjum ljóst
vera að banni þessu er fyrst og fremst beint
gegn Hannesi Hólmsteini Gissurarsyni og
hefur þann tilgang einan að reyna að koma í
veg fyrir að bók hans komi út.
Margir hafa orðið til þess að tjá sig um fá-
nýti þessa banns, ef ekki beinlínis rangindi,
og hafa andmæli einkum komið frá fræði-
mönnum við Háskólann, bókavörðum við
Landsbókasafnið og lögfræðingum en nokk-
ur vafl leikur á lögmæti bannsins.
Eins og baráttan við Jónas frá Hriflu
Skúrkurinn í málinu, minkurinn í hænsna-
kofanum, boðflennan í jarðarförinni, Hannes
Hólmsteinn sjálfur, hefur fátt sagt um málið
ef frá er skilið stutt sjónvarpsviðtal og þess
vegna gekk Helgarblað DV á fund fræði-
mannsins þar sem hann sat á skrifstofu sinni
í Odda í miðjum þykkum flekk af pappírum
og skjölum sem virtist vera dreift af handa-
hófi um rýmið. Prófessorinn lék á als oddi en
sór af sér umgengnisvenjur eins og þessar og
taldi þetta ekki likjast neinni skjalastjórn sem
vit væri í en aðstæður væru einkennilegar þar
sem hann sæti nótt sem nýtan dag við að
ljúka fyrsta bindinu og gæfist því ekki tími til
tiltekta.
„Það vill þó gleymast íþessu
máli að Halldór átti fjögur
börn og ég hefátt gott sam-
starfvið Maríu dóttur hans.
Hún virðist yfirleitt gleymast í
fréttatilkynningum frá börn-
um skáldsins."
- Það var alltaf barátta í kringum Halldór
Laxness meðan hann lifði og enn er barist.
Eru ekki margar hliðstæður í sögu skáldsins
við þær aðstæður sem nú eru uppi?
„Halldór Laxness var einn umdeildasti
maður 20. aldar. Hann var mjög orðskár og
kastaði sér af fullum krafti inn í baráttu og
hringiðu aldarinnar og aðrir svöruðu honum
fullum hálsi. Það hefúr alltaf gustað um hann
og það er í fullu samræmi við hans sögu að
nú skuli rísa miklar deilur um hann og hans
arf,“ sagði Hannes.
- Er þá ekki líklegt að skáldið skemmti sér
hvar sem það er niðurkomið?
„Hann var afar skemmtilegur maður og
fyndinn og gerði t.d. óspart gys að því þegar
Jónas frá Hriflu og fleiri ætluðu að banna
honum að gefa út íslendingasögurnar með
nútímastafsetningu og það þurfti að keyra
prentsmiðjurnar í kappi við löggjafann. Mér
finnst að sumu leyti þessi eltingaleikur við
mig minna á þetta.“
- Hvenær ákvaðstu að skrifa ævisögu Hall-
dórs Laxness?
„Ég ákvað fyrir mörgum árum að skrifa bók
sem átti að vera um Laxness og þjóðlífið. Ég
skipti um skoðun fyrir tveimur árum og
ákvað að gera þetta að ævisögu sem gæfi mér
færi á að gera þetta á breiðari grundvelli.
Þá fór ég að glugga í bækur og bréfasöfn og
lauk við að fara yfir bréfasafn Halldórs fyrir
rúmlega einu ár. Síðan fór ég í gegnum mörg
önnur bréfasöfn bæði hérlendis og erlendis.
Ég las bréf Kristins E. Andréssonar, Ragnars í
Smára, Þórbergs Þórðarsonar og fleiri. Ég fór
í gegnum bréfasöfn erlendis og hef þar fund-
ið bréf sem tengjast Halldóri. Til dæmis fann
ég í Ameríku bréf frá Halldóri til Uptons
Sinclairs hins fræga rithöfundar. Ég hef lesið
í Danmörku dagbækur manna sem voru
Halldóri samtíða í klaustrinu og fundið þar á
söfnum óskráð bréf frá Halldóri. T.d. fann ég
bréf frá Halldóri til Jóhanns Jörgensens sem
hann skrifar úr klaustrinu 1923. Þá er hann
að brýna Jörgensen til að lesa íslendingasög-
urnar en er á sama tíma að gera lítið úr þeim
í bréfum til Einars Ólafs Sveinssonar. Svona
var Laxness, eins og við öll, að þjóðernisstolt-
ið kemur fram í honum gagnvart útíending-
um.“
Aðeins fyrir hvíta?
- Það hefur mikið verið rætt um þessa
ákvörðun fjölskyldunnar að loka bréfasafn-
inu. Hvað finnst þér um hana?
„Fyrst vil ég taka fram að þetta breytir engu
um mína bók því ég hafði þegar farið í gegn-
um safnið og er í raun búinn að skrifa það
sem ég ætla að skrifa um Halldór Laxness
sem byggist á þessu safni.
„Ég held að ég sé ekki gerður
úr því efni sem yrði að góðum
munki en það var afskaplega
fróðlegt og skemmtilegt að
vera þarna."
Hins vegar tel ég að þetta bann standist alls
ekki því að ég tel að það skorti allar lagaheim-
ildir til þess að banna mönnum aðgang að
bréfasöfnum sem hafa verið afhent til varð-
veislu skilmálalaust.
Setjum svo að einhver myndi afhenda
bréfasafn sitt í Þjóðarbókhlöðuna og segja að
eingöngu hvítir menn mættu lesa það en ekki
svartir. Ég á erfitt með að sjá að Þjóðarbók-
hlaðan myndi samþykkja slíkt. Segjum svo að
skilmálarnir væru að einungis kommúnistar
en ekki hægrimenn mættu lesa bréfin. Er ekki
dálítið stutt frá þessum dæmum yfir í það
dæmi sem liggur fyrir okkur núna þar sem
handhafar höfundarréttarins segja að ein-
ungis Helga Kress og Halldór Guðmundsson
megi lesa bréfin meðan þau vita að ég er að
skrifa þriggja binda ævisögu Halldórs Lax-
ness.“
Skil ekkert í upphlaupinu
- Er tilgangur bannsins ekki augljóslega sá
að hindra þig í þessu starfi?
„Ég vil ekki trúa því vegna þess að ég hef
ekkert gert á lilut þessarar fjölskyldu. Ég hafði
samband við Auði Laxness áður en ég skýrði
frá því opinberlega að ég væri að skrifa þessa
bók og ég hef drukkið kaffi með Sigríði, Guð-
nýju og Einari, bömum Laxness.
Ég hef skýrt þeim frá því að minn metnað-