Dagblaðið - 24.05.1980, Qupperneq 13

DAGBLAÐIÐ. FÖSTUDAGUR 23. MAÍ 1980.
hvorki Afganistanmálið eitt sér né
hugsanleg frelsun gíslanna fimmtíu
og þriggja sé næg ástæða til slíks þá
verðum við að spyrja okkur: Hvers
vegna?
Svarið liggur í hví að vestræn ríki
eru haldin þeirri þráhyggju að telja
olíuhagsmunum sínum við Persaflóa
hætt. Þetta er tengt þeirri tilfinningu
ráðamanna þessara sömu ríkja að
Sovétrikjunum hafi á einhvern hátt
tekizt að ná hernaðarlegum yfirburð-
um i þessum heimshluta. Þessi tvö
mál saman eru banvæn mixtúra.
Þar sem ráðamönnum i Moskvu er
það mætavel Ijóst að tilraunir þeirra
til að ná yfirburðastöðu við oliu-
svæðin við Persaflóann eru líklega
önnur af tveim hugsanlegum
aðgerðum Sovétmanna sem gætu
fengið vestræna valdamenn til að
hugleiða kjarnorkustríð i einhverri
alvöru þá munu þeir örugglega varast
slikt. Hin ástæðan væri þá innrás i
Vestur-Evrópu.
Þrátt fyrir þetta er ekki annað að
sjá en ráðamenn i Hvíta húsinu i
Washington séu sannfærðir um að
innrásin í Afganistan sé eitthvað
meira en venjulegur klunnaháttur
Sovétmanna við að leysa erfitt heim-
ilisvandamál. Svo virðist vera að
menn vestra séu sannfærðir um að
þarna sé um að ræða fyrsta skrefið til
að seilast til aukinna áhrifa við Persa-
flóann. Á meðan þessi skoðun cr
rikjandi i Hvíta húsinu verður að
telja verulega hættu á hvössum
árekstrum risaveldanna tveggja.
Hættan magnast einnig vegna
þeirrar áköfu tilhneigingar Jimmy
C'arters Bandarikjaforseta til að
blanda Afganistanmálinu saman við
vanda sinn varðandi gíslana i
Teheran. Kom þessi tilhneiging for-
setans meðal annars fram i mismæli
hans nýlega á blaðamannafundi. Þar
ræddi hann um Amin, forseta Írans.
Amin var forseti Afganistans sem
Sovétmenn myrtu i desember siðast-
liðnum. Þarna var auðvitað aðeins
um að ræða lítið mismæli en ekki það
lyrsta hjá Jimrny Carter í svipuðum
dúr.
Gwynne Dyeer
ERLEND
MÁLEFNI
Rétt er að hafa i huga að meta
vcrður hver áhrif væntanlegar for-
setakosningar í Bandarikjunum hafa
haft á þróun þessara tveggja mála að
undanförnu. Eins má ekki gleyma því
að leiðtogaskipti eru einnig yfirvof-
andi i Sovétrikjunum. Sú gæti verið
skýringin á óvenju glæfralegum að-
gerðum í Afganistan.
Við verðum að gera okkur grein
fyrir þeirri staðreynd að það ástand
er nú fyrir hendi að verið getur að
sovézkir og bandariskir herir mætist
augliti til auglilis. Þetta getur orðið i
heimshluta, sem báðir aðilar telja sig
þurfa að verja með oddi og egg vegna
hernaðarlegs mikilvægis hans. Þetta
hefur ekki verið mögulegt síðan árið
1945, við lok siðari heimsstyrjaldar-
innar.
Á liðinni tið hefur friði i heiminum
ekki verið hætt af rikisstjórnum sem
cru ákveðnar og telja sig öruggar i
sessi. Hættan hefur stafað af veikum
rikisstjórnum þar sem áhyggju-
þrungið andrúmsloft er rikjandi.
Þær eru visar til að gripa til örþrila-
ráða í tilraunum sínum til að öðlast
styrk og öryggi.
Með réttu má halda því fram bæði
um rikisstjórnina i Moskvu og
Washington að þær séu veikár og hjá
þeim sé áhyggjuþrungið andrúms-
loft. Verða það tæpast taldar
skemmtilegar horfur fyrir ibúa þessa
heims.
VERÐBÓLGAN 0G
ALMENNINGUR
í BANDARÍKJUNUM
Er ég kom fyrst til Bandaríkjanna
var mikill munur á verðlagi frá þvi
sem ég var vanur á íslandi. Það var
fólki jafnan undrunarefni er ég i sam-
ræðum nefndi nýjustu tölur af
verðlagi og verðbólgu heima á
fslandi.
Verðbólgan
í Ameríku
Nú ber svo við, að ég er ekki
lengur neitt hneykslandi i
samræðum. Verðbólgan er nefnilega
orðin 18% hér og mun liklega áfram
verða fyrir ofan 10% næsta árið.
Áhrifa verðbólgunnar er farið að
gæta nokkuð, sérstaklega í bygging-
ariðnaðinum, sem lætur venjulega
fyrst á sjá. Vextir af húsnæðislánum
eru nú orðnir 15%, sem almenningi
þykir morð fjár eftir að hafa greitt
um 8% vexti á siðasta ári. Auk alls
þessa eru lán ekki lengur fáanleg til
þrjátíu ára, né heldur með fastri
vaxtaprósentu. Þau eru nú yfirleitt
til tiu til tuttugu ára með endur-
semjanlegum vöxtum, sem geta
breyst á þriggja til fimm ára fresti um
1/2% í hvert sinn, í mesta lagi í fimm
skipti, eða um 2,5% upp eða niður.
Nú þurfa húsakaupendur einnig
að greiða hluta af kaupverði við
kaup, en þetta allt saman hefur leitt
til mikils samdráttar í húsbygginga-
iðnaðinum, þar sem 1 milljón hefur
misst atvinnu sina. Þessi samdráttur i
húsbyggingaiðnaðinum hefur
keðjuverkandi áhrif á stáliðnað og
trjáiðnað, þar sem tugir þúsunda
hal'a misst atvinnu sina. Einnig var
samdráttur i bifreiðaiðnaðinum
vegna oliuhækkana og verðbólgu.
Hagkerfið bandariska var þó það
sterkt að allt þetta hafði ekki þau
samdráttaráhrif sem Carter hafði
búist við. Orsök þess er líklega sú að
þrátt fyrir svartsýni neytenda létu
fjármálamennirnir á Wall Street
engan bilbug á sér finna og slógu lán
villt og galið á mínus eitt til plús 2%
raunvöxtum.
Carter tekur
í taumana
I október 1979 hækkaði banda-
riski seðlabankinn vexti, sem þótti
stefnubreyting og gefa i skyn að
bankinn hefði tekið „rnone-
tarismann” í þjónustu sína, en
hagfræðingurinn Milton Fried-
man er forsvarsmaður hans. Flestir
bjuggust við áframhaldandi
aðgerðum al' svipuðu tagi, en ekkcrt
gerðist. Þetta skapaði mikla óvissu á
fjármagnsmörkuðum, þar sem menn
bjuggust hálft i hvoru við verðbólgu
eða samdrætti. Þá blandaði Carter
sér í spilið þegar engin merki
hjöðnunar sáust og gerði eftirfarandi
ráðstafanir. Hann náði
greiðslujöfnuði á fjárlögin til að ná
fjármagni úr umferð, auk þess setti
hann innflutningstoll á oliu, er átti
að draga úr neyzlu á henni, jafnt sem
öðru. Þ.i . ð hann seðlabankann sem
heyrir undir þingið, að setja hömlur á
öll lánsfjárviðskipti og reiknings-
viðskipti viðskiptabanka og lána-
fyrirtækja.
Framtíöin?
Fyrstu viðbrögð fjármálamanna
við aðgerðum Carters voru ,,of litið,
of seint”. Seinna fóru þó merki
hjöðnunarinnar að koma i Ijós er
lánsvextir lækkuðu úr 20% í 19%.
Urn leið tóku hlulabréf á verðbréfa-
markaðinum fjórða stærsta tökk upp
á við í sögu hans. Hagfræðingar eru
ekki á einu máli um framhald
samdráttarins. Sumir segja að hann
muni vera langvarandi og alvarlegur,
meðan aðrir segja að samdrátturinn
muni vera skammur og sveiflu-
kcnndur. Margir þættir spila inn í
þetta mál og erfitl er að gera sér
grein fyrir áhrifum hvcrs og eins
þeirra. Vextir hafa mikil áhrif á flæði
lausafjár i heiminum, en þeir vextir
cru nú einna hæstir i Bandaríkjunum
og þvi geysilegt flæði af erlendu fé
inn í Bandarikin og mikil eftirspurn
el'tir dollurum, sem gerir dollarann
sterkan á alþjóðamarkaði. Þvi er
líklegt að Bandaríkin fari varlega i að
lækka vextina. Bandaríkjamenn hafa
reynt að taka fé úr umferð til að
minnka verðbólguna. Þeir hafa þess
vegna komið á greiðslujöfnuði, þótt
menn greini á um áhrif hans. (í
Þýz.kalandi er geysilegur greiðsluhalli
en aðeins 7% verðbólga). Sumir segja
að oliufé araba (1109 milljarðar
dollara) muni einnig eyða áhrifum
greiðslujafnaðarins í að draga úr
fjármagni, þar sem arabar eru i
vandræðum með að koma olíu-
gróðanum i arðbærar Ijárfestingar.
Eitt er þó víst, að greiðsluhalli
Glugginn
Sigurbergur Bjömsson
Bandarikjanna við útlönd hefur
aldrei verið eins mikill. Hann náði
5,7 milljónum dollara i lebrúar
einum saman. Ástæðan er hækkun
olíuverðs og minnkandi út-
flutningur vegna hinna slæmu
greiðslukjara, sem bandarisk l'yrir-
tæki geta boðið viðskiptavinum
sínum (20% vextir). Einnig spilar
sterk staða dollarans inn i þetla setn
er aðallega tilkomin vegna flæðis
fjármagris inn i landið. Auðvitað
eykur þcssi s mdráttur i útflutningi
samdrátlinn i þjóðlélaginu i heild.
Eitt er þó visl, að það að y firstiga
verðbólguna mun ckki verða sárs-
aukalaust fyrir Bandarikjamenn,
þegar þeir á annað borð eru komnir
inn í þennan vilahring. Allir eru þó
hagfræðingarnir sammála um, að
verðbólgan er versti óvinur hag-
kerfisins og þvi svo sannarlcga þess
virði að ganga i gegnum sársaukann
lil að losna við hana.
Sigurbergur Björnsson
l.as Cruses
Nýju Mexikó.
„Nú ber svo við, að ég er ekki lengur
neitt hneykslandi í samræðum.”
Orkuokur er óþarfi
Það er kaldhæðmsleg staðreynd
að i landi sem hefur yfirfljótandi
orku í formi jarðhita og fallvatna
skuli talað um orkusparnað. Ef rétt
hefði verið slaðið að framkvæmdum
í orkumálum islendinga væri nú svip-
að ástand hér i verðlagningu þeirr-
ar orku sem við höfum sjálfir yfir að
ráða og hjá öðrum þjóðum, sem láta
þegna sína njóta þess í verðlagningu
þeirrar vöru, eða annarra gæða, sem
mest er til af og ekki þarf að flytja
inn.
Öfugstreymi
Þeir dagar eru nú liðnir, þegar
fólk, sem vildi eða varð að spara við
sig útgjöld, vegna tímabundinna
þrenginga, sagði sem svo: ,,það
verður bara borðaður fiskur það sem
eftir er mánaðarins ” — Nú er
enginn sparnaður uð þvi lengur að
kaupa fisk umfram aðrar matvörur
— nema ef vera skyldi niðursoðinn
fisk erlendis frá, svo sem túnfisk
eða makríl.
íslendingar leggja hins vegar litið
upp úr þvi að éta dósafisk, þó svo
þeir hafi komizt upp á lag með að
nýta hvers konar aðrar dósavörur,
jafnvel kartöflur, blautar eða
þurrkaðar.
Útlendingar, einkum þeir sem
ekki hafa komið hingað til lands, en
hafa heyrt um gnægð jarðvarma og
vatnsorku i landinu, brydda gjarnan
upp á samræðum um það, hve
heppnir við íslendingar séum að eiga
þessa orku, að ógleymdum fiskimið-
unum, sem við hljótum að njóta, um-
fram aðrar þjóðir, gegn vægugjaldi.
Undirritaður hefur aldrei nennt að
leggja út í verulegar umræður eða út-
skýringar á þvi við ókunnuga, að
þessu sé nú öfugt farið á íslandi, þar
séu þessar auðlindir nýttar með þeim
hætti, að landsmenn greiði mun
hærra verð fyrir notkun þeirra en
vera þyrfti, ef rélt hefði verið á
málum haldið. Þeir útlendingar, sem
sá er þetta ritar hefur hitt svo
þúsundum skiptir gegnum árin, hafa
því kvatt með slíka landkynningu i
vegarnesli, að hér á Islandi sé eitt
mesta gósenland jarðar i orkumálum,
likt og gerist í hinum olíuauðugu
Arabaríkjum.
Vonandi hitta þessir útlendingar
ekki aðra landa okkar, sem útskýra
fyrir þeim á sannfærandi hátt,
hvernig islenz.kir stjórnmálamenn
hafa klúðrað þeim möguleikum, sem
landsmenn hafa átt til orkufram-
kvæmda, án teljandi tilkostnaðar. —
í landi sem hefur gnótt orkugjafa,
bæði fallvötn og jarðhita, er það
beinlínis þversögn að minnast á
nrkukreppu.
Ef stjórnmálamenn hefðu reynzt
þeir landsfeður, sem þeim bar skylda
til og axlað þá byrði, sem þeir tóku
að sér að bera, hefðu þeir séð svo um,
að uppbygging orku hefði forgang —
og sú orka sem við hefðum getað selt
erlendum aðilum verið á ,,heims-
markaðsverði” því sem við erum nú
neyddir til að kaupa hana erlendis
frá.
Það er komið
á daginn
Meðan Sjálfstæðisflokkurinn var
enn við stjórn borgarmála var keppt
að því að fá skattgreiðem! ir fl !Ö rúa
að það væri hagkvænu að teygja
Hitaveitu Reykjavíkur til nágranna-
byggðanna, þvi með þessu myndi
heita vatnið nýtast betur og hag-
kvæmni öll aukast! Hefði þó mátt
vera deginum Ijósara, að slikt var
rugl eitt og rangfærsla, að Reykja-
víkurborg kostaði hitaveitufram-
kvæmdir fyrir nágrannabyggðirnar
meðerlendum lántökum.
Nú er það komið á daginn, sem
undirritaður hélt fram i grein, er
hann reit í þetta blað fyrir siðustu
borgarstjórnarkosningar, að Reykja-
vikurborg myndi lenda í ógöngum
vegna þessara framkvæmda sinna.
Benti hann þáverandi borgarstjóra og
á þessi mislök á einum þeirra fjöl-
mörgu funda, sem haldnir voru fyrir
borgarstjórnarkosningarnar. Á
þessar aðvaranir var auðvitað ekki
hlustað því framkvæmdir urðu að
vera í fullum gangi vegna
kosninganna!
Þannig er þvi komið nú, að Hita-
veila Reykjavikur berst um á hæl og
hnakka til þess að fá að hækka gjald-
skrána svo ótæpilega, að neytendur
myndu hvergi undir risa, ef af yrði.
Hinn kosturinn, að frágengnum
hækkunum, er að taka upp
olikyndingu á ný á hitaveitusvæðum
innan borgarmarkanna, og mun sá
kostnaður varla verða meiri fyrir not-
endur en fyrirhugaður er fyrir heita
vatnið.
Eina færa leiðin
Staðreynd er, að hnignun í efna-
hagslífi veldur aukinni óánægju hjá
þeim, sem komizt hafa í kynni við
tæknilegar framfarir síðustu áraluga.
En svo mótsagnakennt sem það kann
að virðast, er það líka staðreynd, að
aukinni velmegun fylgir einnig
óánægja.
En hvernig sem slik hagfræðileg
hugtök má túlka, ætti það ekki að
þurfa að vefjast fyrir okkur ís-
lendingum, hver þau takmörkuðu
auðæfi eru, sem við getum notfært
okkur — allt án þess að verða
varanlegri spillingu að bráð á öðrum
sviðum.
Þannig er ólíklegt að landsmenn
legðust í hóglífi við þau sjálfsögðu
umskipti að hér yrði rafmagn og
heitt vatn boðið til sölu á svipuðu
verðlagi og blávatnið sjálft. Með
öðrum orðum, fólk greiddi ákveðið
gjald fyrir tengingu slikra orkugjafa
við hús sin, eins og verið hefur, en
síðan væri einhverjum lágmarks-
skatti viðhaldið fyrir ómælda
orkunotkun, likt og gerist um blá-
vatnsnotkun landsmanna.
Stjórnmálamenn halda því hins
vegar fram, að framtið orkumála
liggi i endalausum lántökum erlendis
til virkjanaframkvæmda, og sá dagur

Kjallarinn
Geir Andersen
komi, að lánin verði greidd niður —
einhvern tima i fjarlægri framtíð!
Með slikum hugsunarhætti er þess þó
ekki að vænta að fólk geti búizt við
hóflegri verðskrá fyrir notkun þess-
ara orkugjafa.
Þessar gamalkunnu leiðir
islenzkra stjórnmálamanna, að taka
crlend lán á lán ofan, eru langt frá
þvi að vera leið að markinu. Þær gera
okkur einungis hárta hinum erlendu
lánardrollnum. — Hvorki gjald-
skrárhækkanir né „sparnaðarher-
ferðir” eru framtíðarlausnir fyrir
islenzka orkunotendur — allra sízt
þegar sparnaðarherferðir eru ekki i
neinum tengslum við heildarstefnu,
eins og hér er raunin.
Eina færa leiðin er að leita eftir
samvinnu við erlenda aðila um
fullvinnslu allrar þeirrar orku sem
landið hefur upp á að bjóða og láta
landsmenn njóta góðs af i slikum
ntæli að hún yrði þeim nánast að
kostnaðarlausu. Eða hvers vegna
ætti að bíða með að fullvinna hana?
Að nokkrum áratugum liðnunt eða
jafnvel fyrr munu aðrir orkugjafar
komnir til sögunnar, sem við ntunurn
ekki hafa efni á að notfæra okkur, ef
að líkum lætur.
hitaveitusvæðum
,Olíukynding á ný
borgarinnar?”