Vísbending - 23.05.1984, Síða 7

VISBENDING
7
Gjaldahliðin
En hvernig er hægt aö draga úr
umsvifum ríkisins? Ríkisútgjöldum
má skipta í þrjá hluta. I fyrsta lagi eru
útgjöld vegna framleiöslu hins opin-
bera á vörum og þjónustu (t.d. ríkisfyr-
irtæki, skólar og sjúkrahús). I öðru lagi
eru kaup ríkisins á vörum og þjónustu
frá einkafyrirtækjum (t.d. lyfjakaup,
vegaviðhald o.þ.h.). í þriðja lagi eru
svokallaðar tilfærslur, þ.e. ellilífeyrir,
tryggingabætur o.þ.h. Það er fyrst og
fremst ríkisreksturinn sem margir telja
óheppilegan vegna þess að venjulega
er þar um einokun að ræða. Þar nýtur
ekki kosta frjálsrar samkeppni og þar
er því gengið á hlut neytandans. Ein
leið til þess að draga úr ríkisútgjöldum
er því að færa rekstur úr höndum ríkis-
ins og til einkaaðila. Nýleg skoðana-
könnun Hagvangs h.f. sýndi að al-
mennt er fólk þeirrar skoðunar að
rekstur sé betur kominn í höndum
einkafyrirtækja heldur en hjá ríkinu.
Spurningin er því aðeins hversu langt
á að ganga í því að fela einkafyrirtækj-
um þann rekstur sem ríkið hefur nú
með höndum.
Minni hlutur ríkisins
í stuttu máli er svarið við þeirri spurn-
ingu að hagkvæmt sé að draga eins og
unnt er úr þátttöku ríkisins í rekstri allra
framleiðslufyrirtækja. Sá rekstur sem
fellur undir menntamál og heilbrigðis-
mál er hins vegar af öðrum toga. Þar er
um að ræða þjónustu sem erfiðara er
að selja á frjálsum markaði. Þótt víða
um lönd séu uppi hugmyndir um að
færa rekstur skóla og sjúkrahúsa úr
höndum hins opinbera þá er fram-
kvæmdin víðast skammt á veg komin.
Það er óþarfi fyrir litla þjóð eins og
islendinga að gera tilraunir á þessu
sviði. Áhrif ríkisins á atvinnulífið eru
miklu meiri heldur en fram kemur af
þeirri skiptingu ríkisútgjalda sem rakin
er hér að framan og hlutur mennta- og
heilbrigðismála er því ekki eins mikill
og hann virðist í fyrstu. Rfkið hefur
einnig áhrif á starfsemi atvinnufyrir-
tækja með ýmsum takmörkunum og
höftum á eðlileg viðskipti. Hér er átt við
margvíslegar takmarkanir í fjármálum
og peningamálum, en einnig mætti
nefna skipulagsmál, samgöngur o.fl.
Ríkið hefur fram til þessa ráðið vöxtum
hér á landi. Gjaldeyrisviðskipti hafa
ekki verið frjáls og útlán bankanna hafa
verið takmörkum háð. Ríkið hefur í
vaxandi mæli beint fjármagni frá
atvinnufyrirtækjum og inn á brautir
sem stjórnvöld ákveða sjálf. Innflutn-
ingur hefur að vísu verið að mestu leyti
frjáls síðan 1960 en fram til þessa
hefur verðlagning á innflutningi ekki
verið frjáls. Útflutningur hefur þar til
nýlega allur verið háður leyfum hins
opinbera. Sem dæmi um afleiðingar af
þessum höftum á fjármagnsmarkaði
má nefna að erlendar skuldir hafa nú
vaxið í 60% af þjóðarframleiðslu (um
% eru opinberar skuldir) en skuldir
ríkissjóðs við þegna sína er ekki nema
lítið brot af því hlutfalli. Það er ekkert
óeðlilegt að ríkið taki lán á innlendum
fjármagnsmarkaði og skuldi þegnum
sínum verulegar fjárhæðir, jafnvel
helming af þjóðarframleiðslu. Það
hefði m.a. þau áhrif að stækka og efla
innlendan fjármagnsmarkað og það
gæti stuðlað verulega að sveiflujöfnun
í atvinnulífinu og aukið sjálfstæði þjóð-
arinnar út á við vegna minni erlendra
skulda.
Niðurstöðurnar má því draga saman
í örfáum orðum. í þeim breytingum
sem verða að eiga sér stað á þessum
áratug þarf að minnka eins og unnt er
hlut hins opinbera í rekstri atvinnu-
fyrirtækja, og afnema höft og takmark-
anir á fjármagnsmarkaði svo að fjár-
magnið fái sjálft að leita þangað sem
arðsemi er mest. Fella þarf niður allar
takmarkanir á gjaldeyrisverslun og höft
í utanríkisverslun og færa sjóðakerfi
hins opinbera í hendur viðskiptabank-
anna. Þetta eru miklu veigameiri atriði
heldur en breyting á rekstri mennta- og
heilbrigðisstofnana.
Mennta- og heilbrigöiskerfi
í rekstri fræðslu- og heilbrigðiskerfis
mætti hugsa sér þrjár leiðir. í fyrsta lagi
þá sem nú er farin, að rfkið sjái alveg
um rekstur skóla og sjúkrahúsa og fjár-
magni hann með skatttekjum. I öðru
lagi að fela einkaaðilum að sjá um
rekstur þessara stofnana sem yrðu
fjármagnaðar af ríkinu. ( þriðja lagi að
rekstur þessara stofnana sé alfarið í
höndum einstaklinga og ríkið fjár-
magni þær ekki nema að takmörkuðu
leyti en aðrar tekjur skóla og sjúkra-
húsa komi beint frá þeim sem notfæra
sér þjónustuna. í staðinn yrði ríkið að
fella niður ákveðna skatta og álögur
eða beita neikvæðum sköttum. Sem
dæmi um neikvæða skatta má nefna
verulega aukningu á barnabótum sem
runnið gætu til að fjármagna nám
barna og unglinga. Þessi mál eru allrar
umhugsunar verð. Kostirnir við að
draga úr hlut ríkisins í heilbrigðis- og
fræðslumálum eru ef til vill ekki aðal-
lega sparnaður heldur aukin og bætt
þjónusta og aukið frjálsræði þegn-
framhald á bls. 8
BANDARÍKIN
Bæöi i Bandarikjunum og Bretlandi hefur
fariö fram mikil umræöa um það hvernig unnt
sé aö breyta skattheimtu ríkisins til þess aö
ná betri árangri viö tekjuöflun ríkisins og rétt-
látari skattlagningu þegnanna. Ef til vill er
þaö vegna hins gífurlega fjárlagahalla i
Bandaríkjunum sem gert er ráö fyrir að hald-
ist í aö minnsta kosti fimm ár aö tekjuhlið
ríkissjóðs er gefinn gaumur umfram annaö.
Taliö er víst aö skattahækkanirnar sem
framkvæma þarf á næsta ári veröi settar
fram sem skattalagabreytingar. Skattheimta
í Bandarikjunum er talin nýta skattstofna illa
auk þess aö vera ranglát og of lítil. Taliö er að
tekjur rlkissjóðs í ár veröi um 670 milljarðar
dollara og vantar þá um 180 milljarða til að
ná útgjöldunum. Um 300 milljaröar dollara
eru innheimtir sem tekjuskattar, um 70 millj-
aröar meö skattlagningu fyrirtækja og aörir
70 milljaröar meö söluskatti og öörum skött-
um. Til viðbótar verða 240 milljarðar dollara
innheimtir frá launþegum og atvinnurekend-
um vegna trygginga.
Hvernig sem forsetakosningarnar í nóv-
ember fara er taliö augljóst aö breytingar á
skattalögum séu óumflýjanlegar. Þær lag-
færingar á skattheimtunni sem llklegastar
eru taldar fela í sér lægri tekjuskatta en um
leið yrðu flestallir frádráttarliðir afnumdir og
skattþrepum fækkaö eöa komið á einum flöt-
um tekjuskatti. Skattar á fyrirtæki yrðu einnig
aðeins miðaðir viö eitt hlutfall, lægra en 46%
skatturinn sem nú gildir.
Sem dæmi má nefna tillögur tveggja
þingmanna demókrataflokksins frá síöasta
ári. I þeim fólst 14% flatur tekjuskattur en til
viöbótar kæmi skattur á hærri tekjur sem
hækkaöi í tveimur þrepum í 25% og færi
hæst i 30% en hæsta skattþrep nú er 50%.
Fyrirtæki yrðu skattlögð um 30% af hagnaði.
Nokkrar hugmyndir repúblikana er aö
finna í frumvarpi tveggja þingmanna, Cast-
ens og Kemps. I tillögum þeirra er hæsta
skattþrep tekjuskattsins 25% og aðeins er
um aö ræða fáa frádráttarliði en þó eru vextir
vegna húsnæðislána frádráttarbærir. Aðrar
tillögur fela I sér upptöku virðisaukaskatts,
eða tekjuskatt I aðeins einu þrepi sem yrði
þá 19%. Margir telja þó hina tekjuhæstu
sleppa of vel ef beitt er flötum tekjuskatti. Til
viöbótar má nefna hugmyndir sem Feldstein,
efnahagsráðgjafi Fteagans forseta, er
sagöur athyllast. Þar er aðeins sá hluti tekna
sem eytt er skattlagður, en ekki sá hluti sem
lagður er fyrir.