Frjáls verslun - 01.11.1940, Síða 23

skerða einstaklingsfrelsið á róttækan hátt. Andleg
fortíð ýmsra einræðisleiðtoga svo og það að í fasista-
ríkjum er sósíalisti oftsinnis talinn efniviður í góðan
fasista, en frjálslyndur maður af gamla skólanuni
aftur talinn til erkióvinanna, bendir til þess að meiri
skyldleiki sé með stefnu fasista og sósíalista en al-
mennt hefir verið viðurkennt.
Fi'amar öllu er það þó ærið umhugsunarefni að I
löndum, þar sem stjórnmálalegt og félagslegt frelsi
er enn í heiðri haft ber á aukinni tilhneigingu til að
stofna til félagsreksturs.
Kvartanir um hina „nýju harðstjórn" skrifstofu-
báknsins hafa ef til vill stundum verið of miklar.
En þeir, sem hafa haft tækifæri til að fylgjast ná-
kvæinlega með þróun þeirra ríkja, sem síðar urðu
einræðinu að bráð, geta ekki komist hjá því að sjá í
ríkjunum, sem enn eru frjáls, merki sams konar þró-
unar, en að vísu er hún þar ekki eins langt komin.
Og margar breytingar, sem virðast lítt saknæmar, ef
litið ei' á þær út af fyrir sig, taka á sig allt aðz-a
mynd, ef þær ei'u skoðaðar með hliðsjón af heild-
inni.
Mikið er talað um „hættur fyz'ir frelsið" og að mezizi
séu z'eiðubúnir til að vez-ja það gegn illum myrkra-
völduzn, sem spz'ottin ez-u af hagsznunastz’eitu ýznsra
aðila. En ez'uzn við alveg vissir uzzi í hvez-ju liggur
fyz-st og freznst hætta fyrir lýðræðið. Ættuzn við ekki
fyrst og fz'emst að athuga, iivoz't uzidiz'z’ót hættunnar
geti ekki falist í því, sem við sjálfir sækjumst eftir
og keppum að. Er það svo augljóst, eins og maz'gir
lialda, að tilkoma fasistaríkjanna sé aðeins að kenna
aftuz’haldsöflum, sezn leitast hafa við að vez'zida séz'-
z-éttizidi sezn þjóðfólagsumbætur liöfðu stofnað í
liættu? það var vitaskuld rétt að stjóz'n þessaz-a
lazida lzefir tapast úr höndum „hinna vinnazzdi
stétta", ezz komist í hendur stjóz-nkænzza fámennis-
klíka. Ezz hafa ekki einznitt hizzir nýjiz stjóz-nendur
tekið upp zzzeginhugtök og staz-fsaðfez-ðir andstæð-
inga sinna úr hópi jafnaðaz'nzanna og kommúnista,
og notað þær sér til frazzzdráttaz-. (Hér nzá drepa á að
löngu áður en fasismi vaz’ð til, leituðust marxistar
við að gera stefzzu sízza að lzeiznsskoðun (Weltazz-
schauizzzg). — Sósíalistar zæyndu að gagnsýra alla
zzzannlega félagsstarfsezzzi zneð stjórnmálaskoðuzzunz
sínunz og blözzduðu þeiziz nzeiz-a að segja saman við
listiz- og íþz'óttiz'. þeir stofnuðu fyrstir stjórnmála-
félög fyrir börn á næzzzasta aldz-i og tóku upp maz’gs
konar skemmtazzir í sambandi við stjóz'zzmálafundi.
þeir vopnuðu pólitískt iið til „vez'ndaz'" sazzzkomum
sínunz og tóku því fyz'stir upp séz-stakar kveðjur meðal
flokksnzanna).
])ær athuganir, senz hér lzafa verið gerðar og bezzda
á öz’lagaz'íka þz-óunaz’stefnu innan hinzza fz’jálsu ríkja,
þurfa zzázzari athuguzzar við. Ef sá grunur skyldi reyzz-
ast Z’éttur, að lzizz marglofaða eflizzg liins opinbez'a
valds yfir efzzahagsstaz-fsezzzizzzzi leiði óhjákvæmilega
af sér undirokun andlegs og menningaz'legs fz'elsis,
þá lzöfuzn við zzzz fyriz' augiznum einn hinn átakazz-
legasta soz-gaz-leik í nzanzzkynssögunni, sem felst í
því að fleiz’i og fleiz'i menn leiðast til þess af óbeit
sinni á andlegzá og efnalegri kúgun, að fylla einmitt
FRJÁLS VERZLUN
þá flokka, sezn zzzeð starfsenzi sizzni gez’ast ólijákvæmi-
lega böðlar sízzs eigizz fz’elsis. Ef svo er, að hin vax-
andi efling ríkisvaldsins leiðir til kúgunar, þá eru nú
znaz'gir af liinunz einlægustu foz-mælezzdum andlegs
frelsis í raun og veru þess verstu fjendur.
það er auðvitað á engan hátt zzein zzý liugmynd,
að ríkisafskifti af efzzahagsstarfscnzinzzi geti leitt af
sér eyðileggingu fz-elsis og lýðræðis. þessu hefir oft
verið haldið fz-azzz og því jafnoft eða oftar verið
einlæglega neitað. Hver nútínza höfizndurinn af öðz'-
um, sezzz ritar til áz'óðuz's fyz'ir „skipulögðu þjóðfélagi",
kemur að þessazá staðhæfizzgu og neitar henzzi eða
reynir að hz-ekja lzana. þó lætur Gustaf Cassel pró-
fessor í ljós ótta sinzz á zizjög ótvíræðan hátt. Hazzn
segir: „Skipulagzzing efzzahagsznála nzuiz ætíð vez'ða
skref í átt til einz'æðis......vegna þess að reynslao
hefir sýnt, að þær opinberu stofnazziz-, senz með þessi
nzál faz-a, hafa ekki megzzað að hafa með höndunz þau
nzargbz-eyttu afskipti, sozzz leiða af opizzbez'z-i stjóz'n
þessaz'a znála, án þess að vez-ða flæktir inzz í baz'áttu
milli andstæðra hagsmuzza, ezz afleiðizzgin vei’ður sið-
spilling, sem endar í eizzz-æði flokks eða einstaklings.
þingræðisskipulaginu er bezt boz’gið zneð því að setja
valdi þingazzzza ákveðnar og skipulegar skoz’ðuz'. Eizz-
z’æði í efzzahagsnzáluzn er hættulegz'a ezz almezznt er
talið. þegar slíku valdi hefir verið konzið á, nzuzi
ekki alltaf vez-ða uzzzzt að einskorða það við efnahags-
ználin".
það er þýðingarzzzikið að athuga zzánar, hvort
slíkt er óhjákvænzilegt cða hvoz't það er hending að
z-ás viðbuz-ðazzna hcfir orðið á þezzzzan veg, eins og
Cassel prófessor hálft í hvoru gefur í skyzz.
Nákvæzn athugun á breytizzgum þeizn, senz orðið
hafa á stjórnarfaz'i lazzda, sezzz talin voru til skazizms
tínza lengst á veg kozziizz að stjóz-zzzzzálaþz-oska og fé-
lagshyggju ezz hafa nú tekið skref aftur á bak, sýnir
að zzzaz’gt er það í þróuzzarsögiz þessara landa, sezzz
bendir til að hér hafi ekki aðeins vez-ið um að z-æða
ógæfusanzlega sögulega hezzdingu, heldur að staz-fs-
aðfez'ðir, sem notaðar voru af einlægunz og velvilj-
uðunz nzözzmznz, hafi óhjákvænzilega hlotið að dz'aga
óvæntazz dilk á eftir sér. Hér zzzuzz vez-ða gerð tilz'aun
til þess að skýz-a saznband það, senz er á milli skipu-
lagningar og eiziræðis og að sýna að þetta tvenzzt er
óaðskiljanlegt, vegna þess lzvez-nig skipulagzzizzgu er í
eðli sízzu faz’ið.
Aðalatriðið er mjög einfalt. það er að við víðtæka
skipulagningu er ætíð gert ráð fyrir að nzenn
þuz'fi að vez’a alveg sanzzzzála unz lzin mis-
znunandi vez-ðnzæti og þýðizzgu hinna ýmissu maz’k-
zniða, sem barist er unz í þjóðfélagsmáluzn. Af þessu
leiðir að þeii’, senz skipulcggja verða að lzalda að al-
menningi ákveðnunz skoðunuzzz, sezn þeinz hæfa. það
er ekki zzóg að búa til alnzennar staðhæfingar, senz
nzenzz ez-iz oft fljótir að gína við. það vez’ður að konza
fólki til að tz’úa þessunz skoðununz vegna þess að
áz'angur skipulagningaz-innaz' hlýtur af tvennum á-
stæðuzzz að byggjast á slíkzá tz-ú. í fyrsta lagi er að-
eins hægt að tz-yggja skipulagzzingunni nægilegt fylgi
almennings með því að kozzza honunz til að tz'úa á
markmið skipulagnizzgarinnar og í öðru lagi verður
23