Frjáls verslun - 01.12.1940, Síða 29

uin að takmarka framleiðslu sína, og annarri er skip-
að að selja ekki undir ákveðnu verði, þegar eigend-
unum er bannað að starfrækja ákveðna námu, eða
að reka búskap á ákveðinni landareign, ennfremur,
þegar tala verzlana í ákveðinni grein er takmörkuð,
eða þegar veittur er styrkur til ákveðinnar fram-
leiðslu, ásamt fjöldamörgum likum fyrirskipunum. —
Og það er einkum skipulagning í þessum skilningi,
sem hlýtur að verða samfara öllum tilraunum til þess
að endurskipuleggja þjóðfélagið á sósíalistiskum
grundvelli.
Nú er það ekki ætlunin að bera á móti því, að nokk-
ur skipulagning á þessum grundvelli hlýtur ávallt að
vera nauðsynlog. Á sumum sviðum, eins og t. d. að
því er snertir baráttu gegn farsóttum, er ekki hægt
að styðjast við verðmyndunarkerfið, annað hvort af
því að ekki er hægt að verðlcggja suma starfsemi
■eða þá að ráðstafanir, sem yfirgnæfandi meiri hluti
manna telur nauðsynjar, verða ekki framkvæmdar
nema með því að beita þvingun við minni hlutann.
En hér er ekki um að ræða, hvort ekki megi grípa
til einhvers annars en verðmyndunarkerfisins, þar
sem það samkvæmt hlutarins eðli er ónothæft, heldur
hitt, hvort afnema eigi það á þeim sviðum, þar sem
skilyrði eru fyrir hendi til þess að það geti starfað.
Spurningin er sú, hvort við getum fundið annað
betra hagkerfi, en hina sjálfkrafa samvinnu sem
markaðurinn skapar, en ekki hitt, hvort sjá verði á
annan hátt fyrir starfsemi, sem ekki verður metin
til peninga og ekki fæst á markaðinum.
Sú skoðun, að skipulagning í áðurgreindum skiln-
ingi sé nauðsynleg til þess að tryggja skynsamlegri
liagnýtingu framleiðslukraftanna — það er að segja
til þess að auka framleiðsluafköstin þannig, að öll-
um megi vegna betur — er þó aðeins ein af fleiri
ástæðum til þess að kröfur um slíka skipulagningu
hafa komið fram. það væri þess vert, ef rúmið
leyfði, að sýna fram á, að þessi skoðun er komin
fram vegna þeirra skrifa, sem hugsunarháttur verk-
fræðinga og annara dýrkenda hinna svokölluðu
„hreinu" vísinda hefir haft á umræður um þjóð-
félagsmál á siðastliðnum 100 árum- Sú kynslóð, sern
alin er upp í slíkum hugsunarhætti, hlýtur að líta
þannig á, að allar hugmyndir um að regla og skyn-
semi geti ríkt á þeim sviðum, þar sem ekki sé um
viljandi skipulagningu að ræða, séu leifar frá mið-
'öldum, hlægilegar firrur, sem hljóti að vekja van-
traust á öllum ályktunum, sem á slíkum hugmynd-
um séu byggðar. Samt er hægt að sýna fram á það
mcð rökum, sem enginn mun treysta sér til að mót-
mæla, scm skilið hcfir röksemdafærsluna, að hin
óafvitandi samvinna einstaklinga á markaðinum
leysir sjálfkrafa þau viðfangsefni, sem leysa yrði á
svipuðum grundvelli með viljaákvörðuðum ráðstöf-
unum í skipulögðu þjóðfélagi. Ef verðmyndunarkerf-
ið ríkir, er lausn þessara mála ópersónuleg og Þjóð-
félagsleg í eiginlegri merkingu þess orðs, og við
verðum aðoins að láta okkur nægja að benda á það
einkennilega ósamræmi í hugsun, sem fram kemur
hjá mörgum hugsandi mönnurn, þegar þeir, eftir að
hafa hafið þjóðfélagið til skýjanna og lagt áherzlu
á að það sé annað og meira en samsafn einstaklinga,
korna frarn með kröfu um, að ekki megi láta það
stjórnast af sínum eigin, ópersónulegu öflum, heldur
verði að stjórna þvi af viljaákvörðun, þ. e. a. s. þegar
allt kemur til alls eftir vilja einstaklings.
það vinnst heldur ekki rúm til að sýna fram á,
að þessi trú á yfirburði skipulagningarinnar verður
ekki varinn með liagfræðilegum rökum. Að minnsta
kosti er árangur þeirra umræðna, sem undanfarið
hafa farið fram um þetta efni, sá, að slíkir yfir-
burðir verða að álítast mjög vafasamir, og margir
formælendur skipulagningar hafa látið sér nægja að
láta í ljósi von um, að skapa megi slíkt skipulagt
hagkerfi, að afköst framleiðslunnar muni ekki standa
mikið að baki núverandi afköstum. En þetta er
engan veginn aðalatriðið. Margir formælendur skipu-
lagningarinnar mundu vilja fórna miklu, að því er
afkastagetu snertir, ef slíkt gæti tryggt réttlátari
skiptingu auðsins. Hér komum við að kjarna máls
ins. Hagfræðilegar röksemdir geta ekki einar sam-
an skorið úr um réttmæti sósíalismans, og í því cfni
koma fleiri tillit til greina en það eitt, hvort sósíal-
isminn eða núverandi þjóðfélacsskipulag tryggi
meiri þjóðartekjur í heild. Markmið sósíalismans og
það, sem fórna verður til að ná því, er öðru fremur
siðferðilegs eðlis. Ágreiningurinn er hugsjónalegs
eðlis ekki síður en efnalegs, og erfiðleikarnir eru i
því fólgnir að þessar andstæðu hugsjónir lifa í hug-
um manna, án þess að þeir geri sér grein fyrir and-
stæðunni. það eru einmitt þau atriði, sem hér verða
rædd, sem val okkar í þessu efni veltur á.
því verður ekki neitað, að skipulagning í um-
ræddum skilningi — þótt ekki sé nauðsynlcg til þess
að gera framleiðsluna afkastameiri — er óhjákvæmi-
leg, ef ákveða á kjör mismunandi þjóða eftir fyrir-
fram setturn reglum og eins verður skipting tekn
anna milli einstaklinga eftir fyrirfram ákveðinni
skoðun á verðleikum þeirra aðeins framkvæmd með
skipulagningu. í rauninni er það aðeins réttlætis-
sjónarmið en ekki skynsemissjónarmið, sem hægt er
að færa fram skipulagningu til stuðnings. þess
vegna er það sem allar tegundir sósíalisma verða
aðeins framkvæmdar með skipulagningu í þessum
skilningi. „þjóðfélagið" getur ekki tekið framleiðslu-
tækin í sínar hendur, nema það taki að sér um lcið
að ákveða, í hvaða tilgangi og á livern hátt þau
skuli nota. þetta á jafnt við, þó að um sósíalisma
á samkeppnisgrundvelli sé að ræða, sem bent hefir
verið á sem lausn á skipulagningái'örðugleikunum.
Hér verður að bæta því við, að skipulagning i
þessum skilningi verður ekki framkvæmd með ein-
stökum lagfæringum á verðmyndunarkerfinu, ef
hún á að ná tilgangi sínum. Meðan starfsemi hins
opinbera er ekki viðtækari en það, að það fæst að-
eins við að fullnægja nokkrum félagslegum þörf
um, sem verðmyndunarkerfið ekki getur fullnægt,
eða að tryggja menn gegn ofbeldi eða næmum sjúk-
dómum, hindrar hún ckki störf verðmyndunarkerf-
isins.
(Meira).
FRJÁLS VERZLUN
27