Helgarpósturinn - 14.09.1995, Blaðsíða 15

IFIMMTUD7rGUR-r4TSEPTEMBER'Tg9'5
15
Jóhanna K. Eyjólfsdóttir er framkvæmdastjóri Islandsdeildar Amnesty International. Hér ræðir
hún við Kolbrúnu Bergþórsdóttur um starfssvið Amnesty, baráttuleiðir í mannréttindamálum
og kvennaráðstefnuna í Kína.
Með
Árið 1961 frétti breski lögfræð-
ingurinn Peter Benemon af því að
nokkrir portúgalskir námsmenn,
sem setið höfðu á krá í Portúgal,
hefðu verið hnepptir í fangelsi
fyrir það eitt að skála fyrir frels-
inu. Lögfræðingurinn skrifaði
grein sem hann kallaði Gleymdu
fangarnir og var birt í Observer,
Le Monde og fleiri blöðum. Þar
fjallaði hann um þá staðreynd að
fólk um allan heim sæti í fangels-
um eingöngu vegna skoðana
sinna, uppruna, þjóðernis eða
trúarbragða og engar réttar-
heimildir væru fyrir því að halda
þessu fólki í fangelsi. í greininni
hvatti hann almenning, sem
áhuga hefði á að vinna að því að
leysa fangana úr haldi, til að hafa
samband við sig. Greinin birtist
28. maí 1961 og sama ár voru
stofnuð alþjóðleg samtök sem
hlutu nafnið Amnesty Interna-
tional.
Nú eru félagar í Amnesty í
hundrað sextíu og einu landi,
mismargir að vísu. í Óman er tií
dæmis einungis einn félagi, tveir
í Indónesíu, í Hollandi eru þeir
um tvö hundruð þúsund og á ís-
landi eru tæplega fjögur þúsund
félagar.
„ÞAD ER ÆVINLEGA
EIAIHVER SEM VEIT"
„Starfsvið Amnesty er mjög
þröngt og snýr fyrst og fremst að
allra grófustu mannréttindabrot-
unum,“ segir Jóhanna K. Eyjólfs-
dóttir, framkvæmdastjóri ís-
landsdeildar Amnesty. „Við berj-
umst fyrir því að ailir samvisku-
fangar verði látnir lausir, að pól-
itískir fangar fái réttláta dóms-
meðferð og að pyntingar,
„mannshvörf", aftökur án dóms
og laga og líflátsdómar verði af-
numdir. Auk þess reynum við að
hvetja yfirvöld til að staðfesta al-
þjóðlega mannréttindasáttmála
og framfylgja þeim.
Eitt alvarlegasta vandamálið
sem við erum að fást við er hin
aukna útbreiðsla „mannshvarfa"
og pólitískra morða í heiminum í
dag, sem viðgengst án þess að
hinir ábyrgu sæti refsingu. Það
er gömul aðferð alræðisstjórna
að láta fólk hverfa. Fólk er tekið
á leið heim úr vinnu og kemur
aldrei heim aftur. Það hefur horf-
ið einhvers staðar á leiðinni. Eða
ráðist er inn á heimili fólks, því
kippt út og svo er ekki vitað um
það frekar.
í Marokkó hurfu hundruð
manna. Það var ekkert vitað um
það fólk í fjöldamörg ár. En Am-
nesty hélt áfram að spyrjast fyrir
um það. Fyrir einu og hálfu ári
kom fólkið í ljós. Þá hafði það
verið í leynilegum fangelsum en
yfirvöld ætíð neitað að fólkið
væri í haldi. í öðrum tilfellum
finnast einstaklingarnir ekki fyrr
en í fjöldagröfum.
Það er ævinlega einhver sem
veit hver örlög hinna „horfnu"
einstaklinga verða. Það kemur
skipun einhvers stðar frá. Sá
sem gefur skipunina veit. Sá sem
framkvæmir skipunina veit líka.
Amnesty krefst þess að yfirvöld
taki á sig þá ábyrgð að upplýsa
hvar manneskjan er og refsa
þeim sem bera ábyrgð á „manns-
hvarfinu“. Samtökin fara einnig
fram á að aðstandendur „horf-
inna“ fái skaðabætur."
„RÓLÍTÍKUSAR ERU
POLITIKUSAR"
Hefur Amnesty enga skoðun á
því hvernig samskiptum lýðrœðis-
ríkja við einrœðisríki eigi að vera
háttað? Er til dœmis mœlt með
viðskiptaþvingunum?
„Samtökin eru þannig upp
byggð að þegar við tökum
ákvörðun á heimsþingi um
stefnubreytingar þá gildir
ákvörðunin alls staðar. Við tök-
um ekki ákvarðanir varðandi eitt
land. Það hefur mikið verið rætt
innan samtakanna um viðskipta-
mál og mannréttindi og hvort
Amnesty eigi að hvetja til þess
að viðskiptabann verði sett á
ákveðin lönd. Niðurstaðan hefur
verið sú að breyta ekki þeirri
reglu sem í gildi er núna, og er sú
að við tökum ekki afstöðu til við-
skiptaþvingana eða viðskipta á
milli landa. Ástæðan er sú að
reynslan sýnir að það er hætta á
því að menn notfæri sér Am-
nestyskýrslur, ekki út frá raun-
veruleikanum í landinu, heldur í
öðrum tilgangi. Pólitíkusar eru
pólitíkusar. Ef miklir viðskipta-
hagsmunir eru í húfi, eins og í
Kína eða Indónesíu, er líklegt að
yfirvöld fjalli ekki um mannrétt-
indaástand þar. En þegar kemur
að löndum eins og Súdan, Bahra-
in, jafnvel Guatemala, þar sem
eru minni viðskiptahagsmunir,
þá geta stjórnmálamenn flaggað
Amnestyskýrslum og neitað að
hafa samskipti við landið. Þessir
sömu menn myndu þegja ef
hagsmunir væru meiri. Hættan
er sú að Amnestyskýrslur verði
misnotaðar í pólitískri skák. Am-
nesty telur sig ekki geta treyst
því að skýrslur samtakanna
verði ekki notaðar á tækifæris-
sinnaðan hátt.
Ég á ekki von á því að 'grund-
vallaraafstöðu Amnesty, að
skipta sér ekki af menningar- eða
viðskiptalegum hagsmunum,
verði breytt. Það yrði að gerast
ansi margt í pólitík ef hægt á að
vera að treysta því að pólitíkus-
ar séu aldrei tækifærissinnaðir.
Ég held að það sé útópía. Auk
þess telja samtökin að í sumum
tilfellum geti efnahagsþvinganir
bitnað á því fólki sem sætir
mannréttindabrotum.“
HÚSMÆÐUR PIRRA
EIIURÆÐISHERRA
En aðferðin að skrifa einrœðis-
herrum? Einhverjir myndu
kannski cetla sem svo að sú leið
hefði ekki áhrif á þá, þeim vœri
alveg sama.
„Það er alveg öruggt að þeim
er ekki sama. Það pirrar þá. Ef
einhver potar stöðugt í þig þá
tekurðu ekki eftir því í byrjun. Én
þegar potið heldur áfram og
áfram og áfram þá fer þér að
leiðast það. Staðreyndin er að
allar ríkisstjórnir vilja hafa
hreinan skjöld út á við. Engin rík-
isstjórn hreykir sér af því að
mannréttindabrot séu stundið í
landi hennar. Eðli málsins er að
vilja fela. Pyntingar eru ekki
stundaðar úti á götu, þær eru
stundaðar í kjöllurum og skúma-
skotum. Þegar fólki er varpað í
fangelsi þá eru ekki flennistórar
fyrirsagnir í blöðum landsins.
Mannréttindabrot eiga sér stað
fyrir tilstuðlan ríkisvaldsins og
ríkisvaldið neitar að þau eigi sér
stað. Styrkur Amnesty er sá að
það kemur bréf til yfirvalda sem
virða ekki mannréttindi þegna
sinna og í rauninni stendur ekk-
ert annað í þessum bréfum en:
„Ég veit. Ég veit að þennan dag
var þessi maður handtekinn. Ég
veit að hann hefur sætt pynting-
um.“
Einhverju sinni sat fulltrúi Am-
nesty fund ásamt áhrifamönnum
víðs vegar að úr heiminum og
ekki var allt til fyrirmyndar í
mannréttindamálum ríkja þeirra.
í byrjun gerðu menn sér ekki
grein fyrir því að meðal þeirra
var starfsmaður frá Amnesty, en
þegar tók að líða á fundinn varð
það Ijóst. Þá sagði valdamaður
frá landi þar sem mannréttindi
eru þverbrotin: „Mér finnst allt í
lagi ef Clinton, eða einhver af
þeim mönnum, eru að skrifa
mér, en ég verð vitlaus þegar
þýsk húsmóðir segir mér til í
mannréttindamálum."
Það pirrar þessa menn þegar
venjulegt fólk skrifar þeim og
segir: „Eg veit að þetta er ekki í
samræmi við alþjóðasamninga.
Þú ert að brjóta mannréttindi.
Lagaðu þetta.“
Þessi aðferð ber árangur. Við
fáum alltaf góðar fréttir. Islands-
deildin fékk í heimsókn fyrrver-
andi samviskufanga sem sat í ell-
efu ár í fangelsi í Eþíópíu. Hann
sagði að Amnesty hefði bjargað
lífi sínu. Þegar hann hafði setið
átta ár í fangelsi og var við að
brotna frétti hann að verið væri
að vinna fyrir sig. Um leið fékk
hann lífsviljann aftur."
TEKIST Á UM SVIGA í
kiiua
Nú er mjög umdeild kvennaráð-
stefna í Kína. Viltu tjá þig um
hana?
„Sú umræða sem hefur verið á
íslandi og víðar hefur mjög mikið
snúist um staðsetningu. Menn
hafa gagnrýnt að ráðstefnan
skuli haldin í landi þar sem
mannréttindabrot eru jafn tíð og
í Kína. Amnesty gagnrýndi ekki
staðarval Sameinuðu þjóðanna
fyrir ráðstefnuna. Við höfum lagt
mesta áherslu á viðfangsefni
ráðstefnunnar og reynt að hafa
áhrif á lokaskjalið. Áftur á móti
hafa fulltrúar Amnesty á ráð-
stefnunni notað tækifærið sem
býðst í Peking og mótmælt
mannréttindabrotum í Kína, en
þetta er í fyrsta sinn sem fulltrú-
um Amnesty hefur verið hleypt
inn í Kína.
Á þessari ráðstefnu er verið að
vinna að því að koma saman
skjali sem er upp á rúmar hundr-
að og þrjátíu síður og skipt niður
í nokkra ólíka kafla þar sem tekið
er á ólíkum þáttum sem tengjast
stöðu kvenna í heiminum í dag.
Tillögur um úrbætur fylgja hverj-
um kafla. Seinasti kaflinn er um
réttindi stúlkubarna, en ekki hef-
ur áður verið til umræðu að
vernda þyrfti stúlkubörn sér-
staklega.
Það er gífurlega mikið af svig-
um í þessu skjali. Þeir eru á ýms-
um stöðum en mér skilst að einn
fjórði hlutinn af þeim sé annars
vegar í kaflanum um mannrétt-
indi og hins vegar í kaflanum um
konur í stríði. Þarna er um að
ræða mjög stóran hluta í mjög
mikilvægum köflum. Það sem
Amnesty hefur lagt áherslu á í
sambandi við þessa ráðstefnu
eru eftirfarandi atriði: Við vorum
mjög hrædd um að umræðan í
Peking mundi að mestu snúast
um þróunarmál, því yfirskriftin
er Friður og þróun. Frá upphafi
höfum við lagt áherslu á hversu
brýnt sé að horfast í augu við
þann raunveruleika sem konur
lifa við. Við höfum lagt áherslu á
að ítrekað verði að mannréttindi
stúlkna og kvenna eru órjúfan-
lega tengd alþjóðlegum mann-
réttindum. Það hafa ekki allir
getað skrifað undir þetta og
þetta atriði hefur verið eitt af
þeim sem hafa verið innan svig-
anna. Við höfum líka lagt áherslu
á að ríkisstjórnir skuldbindi sig í
lokayfirlýsingunni til að bæta
mannréttindastöðu kvenna. Auk
þess leggjum við áherslu á að yf-
irvöld skuldbindi sig til að
tryggja að konur verði ekki fyrir
ofbeldi af hálfu ríkisvaldsins og
tryggi að konur sem berjast fyrir
mannréttindum njóti verndar.
Einnig höfum við lagt gífurlega
áherslu á að í lokayfirlýsingunni
verði ákveðin krafa um að ríki
heims staðfesti án fyrirvara sátt-
mála Sameinuðu þjóðanna um
afnám allrar mismununar gagn-
vart konum, svo og aðra alþjóð-
lega mannréttindasáttmála og
geri það án fyrirvara en segi ekki
að það sé fyrirvari við þessa
grein af því þeirra menning sé
svona eða hinsegin. Samtökin
hafa líka lagt áherslu á að ríkis-
stjórnir uppfylli alþjóðlegar
skuldbindingar sínar um að
binda enda á mannréttindabrot
sem konur verða fyrir á heimil-
um.
Ég veit ekki hvort þetta kemst
í gegn. En það er ekki nóg að
staðfesta þessa alþjóðlegu sátt-
mála, það verður einnig að fara
eftir þeim. Það er því mjög mikil-
vægt að í lokaskjalinu verði sett
fram skýr krafa um að ríkis-
stjórnir heims framfylgi alþjóð-
legum mannréttindaákvæðum
og tryggi afnám mismununar."
En nú er ekki Ijóst hvort tillögur
ykkar verða samþykktar á ráð-
stefnunni.
„Það er erfitt að gera sér ljóst
hvað er að gerast í dag, en mér
virðist einhverjir svigarnir vera
að falla. Fulltrúar Amnesty sem
eru í Peking núna reyna allt hvað
þeir geta til að ná tali af þjóð-
höfðingjum og öðru áhrifafólki
sem er þarna og reyna að hafa
áhrif á hvernig sendinefndirnar
kjósa."
Þær stöllur Bryn-
DÍS SCHRAM,
framkvæmda-
stjóri Kvikmynda-
sjóðs íslands, og
Anna María Karls-
dóttir aðstoðarfram-
kvæmdastjóri eru á
faraldsfæti þessa
dagana. Bryndís er
stödd í borginni
Drama í Grikklandi,
þar sem fram fer
stuttmyndahátíð, og
situr hún í dóm-
nefndinni sem velur
bestu myndina.
Tvær íslenskar
myndir eru með á
hátíðinni; Nifl eftir
Þór Elís Pálsson og
Hlaupár eftir Önnu
Th. Rögnvaldsdóttur.
Anna María er hins
vegar stödd á kvik-
myndahátíðinni í
Toronto í Kanada í
forsvari fyrir skand-
inavískar kvikmynd-
ir, en hátíðin hefur
styrkt sig í sessi á
undanförnum árum
og helstu kvik-
myndamógúlar
heims eru þar sam-
ankomnir. Eina ís-
lenska myndin sem
þar er sýnd er Á
köldum klaka eða
Cold Eever Friðriks
Þórs Friðrikssonar,
unnusta Önnu Mar-
íu. Myndin hefur
fengið mjög góða
dóma á hátíðinni og
að sögn verið upp-
selt á allar sýningar
hennar. Vænlega
horfir því um sölu á
Cold Fever á erlenda
markaði.