Helgarpósturinn - 28.11.1996, Blaðsíða 9

RMMTUDAGUR 28. NÓVEMBER1996
9
að lesandi fer hálfpartinn hjá sér að
þurfa að verða vitni að svo hrapalleg-
um mistökum.
Lofgjörð til einfalds lífs, fjarri
heimsins glaumi og spilltu snobbi
auðvaldsins er vissulega góður og
gildur boðskapur enn í dag, en það er
algjört lágmark að hann sé settur
fram á vitrænan eða nýstárlegan hátt.
Að minnsta kosti gerum við kröfu um
að dýptin í bókmenntaverkum vorum
sé öllu meiri en í lélegri amerískri bíó-
mynd. Til vara gerum við þá kröfu að
bók af þessu tagi sé þá altént svo
skemmtileg að það vegi upp á móti
ófrumleikanum. En það er einmitt
einn megingalli sögunnar, í ofanálag
við það sem áður var nefnt, að hún er
ekki skemmtileg. Bókin vill að vísu
gjarnan vera skemmtileg og reynir dá-
lítið við fyndni en sú fyndni er svo
stirðbusaleg að úr verður í hæsta lagi
einkennilega karlagrobbsleg drýldni.
Nefna má sem dæmi kafla þar sem
sögumaður fer að hitta bókaútgefend-
ur á íslandi sem hafa náttúrlega öðl-
ast gífurlegan áhuga á ljóðum hans
eftir að hann er orðinn frægur og rík-
ur. Sá kafli er jafn fyrirsjáanlegur og
annað í bókinni en fyndnin virðist líka
svo skringiiega úrelt að það er eins og
hún sé upp úr bók frá því um 1940,
eða þar um bil. Persónusköpun er ná-
lega engin; lesari fær hvorki mynd af
né áhuga á persónunum, og meira að
segja glansnúmer bókarinnar, stór-
kaupmaðurinn Gils, hefur birst ótelj-
andi sinnum áður í bókum og bíó-
myndum og leikritum og sjónvarpi.
Albert Finney hefur lifað góðu lífi
áratugum saman á að leika þennan
karl.
Einkennilegast af öllu er kannski að
stíllinn, sem hingað til hefur átt að
vera aðal Ólafs Jóhanns Ólafssonar
sem höfundar, er algjörlega flatur og
óspennandi, og reyndar stundum
beinlínis vondur. Hvergi er falteg eða
óvenjuleg setning og höfundur virðist
til dæmis álíta að til þess að skapa fal-
legt og notalegt andrúmsloft sé nóg
að kveikja á kerti og láta persónurnar
gutla eitthvað í rauðvíni. Eða þannig.
Það er mikið ævintýri að vera góð-
ur rithöfundur og aðeins örfáum út-
völdum gefið. Ef marka má Lávarð
heims er því miður ekki hægt annað í
bili en draga þá ályktun að í tilfelli ól-
afs Jóhanns sé ævintýrið búið.
Illugi Jökulsson las tvær gerólíkar bækur en komst aö sömu niðurstöðu um þær báðar:
Andleg fátækt
Það er fátt sorglegra en að lesa
vonda bók. Ég hef dálitla nasa-
sjón af því hversu erfitt það getur ver-
ið að finna orð og setningar vilja
brjótast út í sögu en ná henni ekki
fram nema eftir langa setu og margar
misheppnaðar tilraunir; og finna svo
um síðir ánægjuna altaka sig þegar
maður þykist viss um að nú sé rétti
tónninn fundinn og tóm snilld
streymi úr pennanum eða á tölvu-
skerminn. Þegar lesandi er svo kom-
inn með prentaða bók í hendur, vand-
lega innbundna og með ISBN-strika-
merki, þá veit maður að höfundurinn
er sáttur; hann hefur lagt sál sína í
þetta verk, þykir það gott hjá sér, og
vonar heitt og innilega að sem allra
flestir séu honum sammála. Og svo
les maður bókina og brúnin tekur að
þyngjast þegar það rennur upp fyrir
manni að höfundurinn hefur allan
tímann verið á villigötum. Loks leggur
maður frá sér bókina og kemst ekki
hjá þeirri skelfilegu niðurstöðu að allt
þetta erfiði hafi verið gersamlega fyr-
ir gýg. Það er alls ekki af löngun til að
setja mig á háan hest gagnvart þeim
höfundum sem slysast til að setja
saman vondar bækur sem ég segi að
það sé sorglegt. Það er bara eins og
fylgjast með góðum manni byggja hús
eftir bestu getu en svo er húsið ljótt
og það hrynur.
„Vissulega er þetta stundum
sniðugt; annaðhvortværi
nú ef höfundi tækist ekki
öðruhvoru að vera fyndinn,
eins mikið og hann reynir, og
hugkvæmnina skortir yfirleitt
ekki í þessum orðafimleikum.
En fyrr en varir er þetta orðið
afar þreytandi og lesandi óskar
þess eins að höfundur gæti
bara látið orðin í friði, svo
þeim mætti vinnast tími að
segja einhverja brúklega
sögu.“
barneignir en því miður, sambandið
við raunveruleikann var þá löngu far-
ið veg allrar veraldar.
Að uppbyggingu er bókin næsta
hefðbundin þroskasaga. Hún sver sig
að mörgu leyti mjög í ætt við ýmsar
kunnar þroskasögur drengja gegnum
Bókmenntir
llluqi Jökulsson
skrifar
Hallgrímur Helgason vakti
allmikla athygli þegar hann
sendi frá sér bókina Þetta er
allt að koma fyrir líklega tveim-
ur árum. Þótti þá ýmsum sem
kominn væri fram á sjónarsvið-
ið óvenju fjörlegur höfundur og
tæki púls á nútímaþjóðfélaginu
með skeleggari hætti en gert
hafði verið um skeið. Ég var að
vísu ekki í hópi allra heitustu að-
dáenda þeirrar bókar. Vissulega
örlaði í bókinni á skarpri þjóðfé-
lagsrýni og skemmtilega kald-
hæðnislegri analísu á ungu kyn-
slóðinni, en höfundur fór yfir strik-
ið bæði í stíl og frásögn. Þjóðfélags-
rýnin varð á endanum marklítil
vegna þess að höfundurinn gat ekki
stillt sig um að keyra hana út í kant
farsans og flugeldasýningarnar sem
einkenndu stílinn urðu á endanum
helstil þreytandi. Glöggskyggni höf-
undar á ýmislegt fáránlegt og hlægi-
legt í þjóðfélaginu og fari mannanna
og gleði hans og metnaður við að
smíða því hentugan nútímabúning
vildu á endanum kafna í látunum.
Því miður hefur Hallgrímur ekki
borið gæfu til að draga réttan lærdóm
af Þetta er allt að koma. Kannski var
það varla von, svo mikið lof og prís
sem á hann var borið fyrir bókina, en
altént þykir mér hann hafa tekið kol-
vitlausa stefnu. Ef hann hefði stillt
flugeldasýningum sínum í hóf og gefið
sér tíma til þess að finna eitthvað
verulega markvert til að skrifa um, þá
getur vel verið að úr því hefði orðið
eftirtektarverð bók. En hann fer hina
leiði'na, gefur bensínið í botn, drekkir
kostum sínum en gallarnir fara ham-
förum.
Sagan 101 Reykjavík segir frá ein-
um vetri í ævi ungs manns í Reykja-
vík. Hann býr heima hjá fráskilinni
móður sinni, lifir á atvinnuleysisbót-
um af því hann nennir ekki að vinna
fyrir sér og stundar skemmtistaðina
af kappi og reynir í ákafa að komast
yfir kvenfólk. Andlegt líf hans felst í
amerískum bíómyndum og Internet-
inu. Allt í kringum hann er fólk sem
hefur litlu fjölbreytilegri áhugamál og
líf og störf þessa fólks rekur Hallgrím-
ur í löngu máli og af ósvikinni nautn.
Þetta þyrfti í sjálfu sér ekkert að vera
ómerkilegra söguefni en hvað annað.
Margir rithöfundar hafa tekið sér fyrir
hendur að lýsa fánýti tilverunnar
og/eða fólki sem álpast hefur inn í fá-
tækleg öngstræti andlegrar tilveru, og
súmum tekist prýðilega upp. En í
fyrsta lagi er Hlynur Björn, söguhetja
Hallgríms, þvílíkur andlegur fátæk-
lingur að það hálfa væri nóg og þessi
óspennandi persóna stendur einfald-
lega ekki undir öllu því orðaflóði sem
Hallgrímur hellir yfir síðurnar í nafni
hans. Kynlífsórar hans verða fljótlega
afar þreytandi og ég sé hreint og
beint ekki tilganginn með því að eyða
mörgum klukkutímum í að lesa um
einhvern vesaling rúnka sér andlega
og iíkamlega á alla lund. Eigi þetta að
vera afhjúpun á andlegri fátækt unga
fólksins, þá hefur það vissulega tekist
á sinn hátt, en þessum lesanda hér
stóð bara fljótlega fullkomlega á sama
um andlegt líf söguhetjunnar, um leið
og ég fór að hlaupa yfir heilar og hálf-
ar síður af lýsingunum á hinu líkam-
lega lífi hennar. Hlynur Björn er, þrátt
fyrir aila þá orðfimi sem Hallgrímur
leggur honum í munn, sérlega leiðin-
legur maður, fyrir utan að vera skít-
hæll og dýraplagari, auk þess sem
hann hefur kvenfyrirlitningu upp í
æðra veldi. Fljótlega hættir lesandi að
trúa því að nokkur maður geti verið
jafn gersneyddur nokkrum andlegum
verðmætum og hugðarefnum og
söguhetja Hallgríms en jafnvel það
stóð mér fullkomlega á sama um.
Hann gerir tilraun til að auka dýpt
söguhetjunnar undir lokin með
hugleiðingum hans
u m
„Hugmyndafræði sögunnar
jafnt sem söguþráður er með
ólíkindum gamaldags og myndi
sóma sér best í einni af rauðu
ástarsögunum og það er satt að
segja svo furðulegt að ungur
höfundur, sem hefur metnað til
að semja alvöru bókmennta-
verk, skuli ekki hafa áttað sig
sjálfur á því að hér er um að
ræða svona margnotaða klisju
að lesandi fer hálfpartinn hjá
sér að þurfa að verða vitni að
svo hrapallegum mistökum.“
ingjusamur í fátæktinni. Köttur úti í
mýri...
Þyki nú einhverjum það goðgá að
ég skuli hafa rakið hér söguþráðinn
svo nákvæmlega þá er því til að svara
að sá söguþráður er algerlega fyrir-
sjáanlegur frá fyrstu stund og mun
því ekki koma neinum á óvart. Raunar
hélst þessi lesari hér fyrst og fremst
yfir sögunni vegna þess að ég trúði
ekki mínum augum; var maðurinn
virkilega á þessari gömlu og þraut-
píndu Ieið án þess að hafa nokkuð
nýtt til málanna að leggja? Og viti
menn: svo fór. Og þá er spurningin
einfaldlega: Er höfundurinn að gera
gys að sjálfum sér, eða lesendum sín-
um, eða getur verið að hann hafi talið
þetta gott hjá sér? Og af hverju benti
þá útgáfufyrirtæki hans honum ekki á
að þetta dygði ekki og þyrfti miklu
meiri vinnu til ef eitthvað ætti úr að
verða — ef það væri þá til einhvers?
Hugmyndafræði sögunnar jafnt sem
söguþráður er með ólíkindum gamal-
dags og myndi sóma sér best í einni
af rauðu ástarsögunum og það er satt
að segja svo furðulegt að ungur höf-
undur, sem hefur metnað til að semja
alvöru bókmenntaverk, skuli ekki
hafa áttað sig sjálfur á því að hér er
um að ræða svona margnotaða klisju
tíðina, og kemur þá Þetta eru asnar
Guðjón eftir Einar Kárason upp í hug-
ann, auk vitaskuld bóka Péturs Gunn-
arssonar, en mest minnti bókin mig
satt að segja á Gauragang Ólafs
Hauks Símonarsonar í gelgjulegum
töffaraskap sínum. Munurinn er bara
sá að allar þessar bækur áttu til fleiri
og fjölbreytilegri drætti í lýsingunum
á hinum ungu töffurum en innantómt
rúnk. Annar munur er sá að til dæmis
Ormur Ólafs Hauks var fjórtán fimm-
tán ára, og fyrirgefast því ýmsir
gelgjustælar, en Hlynur Björn á að
vera 33ja ára! Ég neita að trúa því að
gelgjuskeiðið geti verið svona langt.
Reyndar grefur Hallgrímur sjálfur
undan trú lesanda á hina algeru and-
legu fátækt söguhetjunnar með stíln-
um. Það er dálítið erfitt að kyngja því
að maður sem segir sögu sína af svo
yfirspenntum þrótti og óumdeilan-
legri fimi sem söguhetjan í 101
Reykjavík geti verið jafn hæfileikalaus
og sinnulaus um hvaðeina í kringum
sig og Hallgrímur vill vera láta. En
þetta lætur lesandi sér líka brátt
standa gjörsamlega á sama um.
En í öðru lagi er stíllinn svo yfir-
keyrður að Þetta er allt að koma virð-
ist eins og hófsemin uppmáluð í sam-
anburði. Flugeldasýningarnar eru nú
svo linnulausar að Hallgrímur getur
vart fest eitt einasta orð á blað án
þess að búa til úr því orðaleik, snúa
út úr því og gamna sér með það út í
það óendanlega. Vissulega er þetta
stundum sniðugt; annaðhvort væri
nú ef höfundi tækist ekki öðruhvoru
að vera fyndinn, eins mikið og hann
reynir, og hugkvæmnina skortir yfir-
leitt ekki í þessum orðafimleikum. En
fyrr en varir er þetta orðið afar þreyt-
andi og lesandi óskar þess eins að
höfundur gæti bara látið orðin í friði,
svo þeim mætti vinnast tími að segja
einhverja brúklega sögu.
Líkt og raunin var um Þetta er allt
að koma má gefa Hallgrími prik fyrir
að freista þess að skrifa um nútíma-
fólk á nútímamáli. Það er virðingar-
vert í sjálfu sér. En leiðin sem hann
hefur valið sér er blindgata.
Bók Ólafs Jóhanns Ólafssonar, Lá-
varður heims, er gerólík bók Hall-
gríms Helgasonar en því miður get
ég ekki litið öðruvísi á en hún sé líka
illilega misheppnuð. Raunar ætlaði
ég ekki að trúa því langt fram eftir
bókinni að hún gæti verið svo
grunnfærin og einfeldningsleg og
raun virtist bera vitni en þegar
upp var staðið var niðurstaðan
samt sú. Þetta er saga um íslend-
ing sem býr í New York með
konu sinni og ungum syni, hún
er þar í námi en hann að reyna
að yrkja kvæði og þau eru
býsna blönk en mjög hamingju-
söm. Svo vinnur Íslendingurinn
óteljandi milljónir í lottói og
verður moldríkur. Umsvifa-
laust verður hann af aurum
api, hættir að yrkja, fer að
leggja lag sitt við alls konar
skoffín í hópi ríka pakksins í
heimsborginni og hrindir frá
sér konu sinni og syni. Hann
þykist nú geta keypt allan
heiminn en svo rennur
náttúrlega upp fyrir hon-
um að lífshamingjan verð-
ur ekki keypt með pening-
um, hann fer nærri því að
missa vitið endanlega en að lokum
rennur upp fyrir honum ljós, hann elt-
ir konu sína heim til íslands þar sem
hún hefur hreiðrað um sig í fallegri og
vistlegri en fátæklegri lítilli íbúð og
fargar svo peningunum sínum með
tilþrifum á gamlárskvöld. Þá getur
hann byrjað aftur að yrkja og haldið
áfram að vera góður við strákinn sinn
og elska konuna sína og vera ham-