Alþýðublaðið - 08.05.1975, Blaðsíða 6

Sólveig Ólafsdóttir, form. Kvenréttindafélags íslands
BARÁTTAN FYRIR LAUNAJAFNRÉTTI
Útvarpserindi, flutt 22. apríl 1975
Það var árið 1872 að 16 ára
stúlka sat á rúmi sinu i baðstofu
norður i landi, sennilega með
rúmfjöl á hnjánum og skrifaði
grein um menntun og réttindi
kvenna. Þessi stúlka var Briet
Bjarnhéðinsdöttir, brautryðjandi
og baráttumaður kvenréttinda á
Islandi. Ekki kom þó þessi grein
hennar fyrir almennings sjónir
fyrr en 13 árum siöar, eða árið
1885, en þá birtist greinin i Fjall-
konunni og var jafnframt fyrsta
blaðagrein eftir konu á tslandi.
Briet varð einnig fyrst kvenna
hér á landi til að halda opinberan
fyrirlestur. Var það árið 1887, og
nefndi hún fyrirlesturinn ,,Um
hagi og réttindi kvenna.
Það eru þvi liðin 90 ár frá þvi að
„rödd hrópandans” fyrir frelsi,
menntun og réttindum kvenna
hljómaði i eyðimörkinni. Ég ætla
ekki að fjölyrða frekar um það,
hver áhrifin urðu, þau eru nú
flestum kunn, smátt og smátt
losnaði úr læöingi innibyrgður
baráttuviiji islenskra kvenna og
þær hófu baráttuna fyrir frelsi og
jafnrétti.
1 þessum tilgangi var Kvenrétt-
indafélag Islands stofnað árið
1907 og eitt af baráttumálum þess
félags hefur ætið verið launajafn-
rétti. En sú barátta gekk ekki
hljóöalaust fyrir sig. Ég mun nú
rekja i stórum dráttum áfanga á
leið til lagalegs launajafnréttis og
fjalla þá annars vegar um opin-
bera starfsmenn og hins vegar
um hinn svokallaða almenna
vinnumarkað. Þá ætla ég að segja
frá tveim mikiivægum sam-
þykktum Alþjóðavinnumála-
stofnunarinnar og ennfremur lög-
um um Jafnlaunaráð.
Varðandi launakjör opinberra
starfsmanna skal þess fyrst getið,
að laun þeirra voru fram til árs-
ins 1963 ákv. með lögum. Kvenna
mun fyrst getið sérstaklega i
launalögum árið 1919, en þá eru
þar nefndar talsimakonur og
kvensimritarar. Kvensimritarar
munu, eftir þvi, sem næst verður
komist, hafa gegnt sömu störfum
og simritarar, sem þá voru karl-
menn, en þærhöfðu 400 kr. lægra
kaup á ári, vegna þess að þær
voru konur. Þetta sama ár voru
einnig sett lög um skipun barna-
kennara og laun þeirra en i þeim
er að finna ákvæði, sem telja
verður merk timamót i sögu bar-
áttunnar fyrir launajafnrétti. t
lögunum segir svo á einum stað:
„011 ákvæði um kennara i lögum
þessum eiga og við um kennslu-
konur”. Það má furðulegt heita,
að sá skilningur á launajafnrétti,
sem'hér kemur fram hjá löggjaf-
anum, skuli ekki koma fram við-
ar i launalögunum og á vinnu-
markaðnum.
I launalögunum, sem samþykkt
angarnir
voru árið 1945, er svohljóðandi
ákvæði: „Við skipun i starfs-
flokka og flutning milli
launaflokka skulu konur að öðru
jöfnu hafa sama rétt og karlar”.
Akvæði þetta komst inn i frum-
varpið fyrir tilstilli kvenna úr
Kvenréttindafélagi Islands. 1
þessum launalögum kemur fram
launamisrétti i formi starfsheita.
Það er mjög athyglisvert þegar
þessi lög eru lesin, að þá eru
ævinlega i neðstu tveim launa-
flokkunum hjá hverri stofnun
starfsheitin Hitari II og Ritari III.
Næst fyrir ofan þá i launum eru
sendlar, en næst fyrir ofan sendl-
ana eru Ritarar I. Má geta nærri
um hvers vegna þessi starfsheiti
eru svo lágt metin, þau voru ein-
göngu skipuð konum. Með þess-
um hætti var farið i kringum á-
kvæðið um launajafnrétti, störfin
voru ekki metin heldur kynið.
Þegar hér er komið sögu, hafa
konur i þjónustu rikis og bæja
fengið launajafnrétti að lögum.
Siöan hefur barátta þeirra þvi
mest beinst að þvi að
framkvæmdin yrði sú, sem ætla
verður að tilgangur laganna hafi
verið.
A hinum svonefnda almenna
vinnumarkaði var fyrst framan
af ekki samið um kaup og kjör.
Fyrstu verkalýðsfélögin voru
stofnuð á siðasta áratug 19. aldar
en Alþýðusamband Island 1916.
Verkalýðsfélögin settu sér taxta
til að vinna eftir, og var þá undir
atvikum komið, hvort vinnuveit-
endur gengu að þeim, en ef ekki,
kom gjarna til verkfalla. Árið
1925 voru sett lög um sáttatil-
raunir i vinnudeilum og var
sáttasemjari þá eini aðilinn sem
gekk á milli i vinnudeilum. Fyrir
hans tilstilli voru stundum gerðir
samningar, en það er ekki fyrr en
með lögum um stéttarfélög og
vinnudeilur nr. 80 frá 1938, sem
verkalýðsfélögin eru löggilt sem
samningsaðili. Ekki veit ég hvers
vegna konur settu ekki upp sina
eigin taxta jafnháa töxtum karl-
mannanna, áður en farið var að
undirskrifa samninga, þegar þá
strax voru farnar að koma fram
kröfur um sömu laun fyrir sömu
vinni. Vera má, að ástæðan sé sú,
hve fáar konur tóku þá almennan
þátt i félagsstarfi i stéttarfélög-
unum, og þær þvi látið karlmenn-
ina ráða ferðinni. En hvað um
það, i einstökum þáttum verka-
mannavinnunnar náðust þó fram
kröfurnar um sömu laun, þannig
mun að hluta, sérstaklega i ein-
stökum greinum fiskvinnu, hafa
náðst sama kaup fyrir sömu
vinnu i samningum 1953, 1955,
1957 og 1959. Ennfremur tókst
konunum að semja um einstök at-
riði i launajafnréttisátt á árunum
1961 til 1967, eða á meðan lögin
um launajafnrétti voru að komast
á.
Ég mun nú vikja að baráttu
þeirri, sem stóö um að koma
launajafnrétti i lög. Eins og ég
nefndi áðan, var ákvæði varðandi
þetta atriði sett i launalög opin-
berra starfsmanna 1945. En á hin-
um almenna vinnumarkaði gekk
málið ekki eins vel.
Hannibal Valdimarsson á heið-
urinn af þvi að bera fram frum-
varp á Alþingi árið 1948 um fullt
launajafnrétti. Það mál náöi þá
ekki fram að ganga. Það er mjög
skemmtilegt að lesa þær umræð-
ur sem áttu sér stað á þingi um
þetta frumvarp. Þingmenn gátu
ekki skilið, að um neitt óréttlæti
væri að ræða i löggjöfinni, töldu
sumir að konur heföu viða meiri
rétt en karlmenn. Gekk þetta svo
langt, að I atkvæðagreiðslu sagði
einn þingmanna, að ýmis mál
hefðu verið kölluðkrypplingar, og
væri þetta sá versti. Vildi hann
ekki taka þátt 1 þvi að setja þenn-
an kryppling á, og segði þvi nei.
En Hannibal var ekki á þvi að
gefast upp og lagði frumvarpið
aftur fram 1953 en þá varð það
ekki útrætt og 1954 lagði hann það
enn fram og fékkst þá heldur ekki
niðurstaða. Hann lagði einnig
fram frumvarp 1961 i neðri deild
Alþingis og var þar gert ráð fyrir
að konur fengju þá þegar jöfn
laun á við karla, en á sama þingi
var lagt fram i efri deild frum-
varp til laga um launajöfnuð
kvenna og karla af þeim Jóni
Þorsteinssyni, Eggert G. Þor-
steinssyni og Friðjóni Skarphéð-
inssyni og skyldu þau lög taka
gildi i áföngum til ársins 1967.
Niðurstaðan varð svo sem kunn-
ugt er sú, að frumvarp þeirra
þremenninganna var samþykkt
sem lög frá Alþingi og eru lögin
nr. 60 frá 1961.
Undanfari þessa máls var sá,
að árið 1951 gerði Alþjóðavinnu-
málastofnunin samþykkt um jöfn
laun kvenna og karla. Var það
samþykkt nr. 100 frá þvi ári. Árið
1957 var á Alþingi samþykkt
þingsályktunartillaga, sem heim-
ilaði rikisstjórninni að staðfesta
þessa samþykkt og var það gert
17. febrúar 1958. Samþykktin tók
gildi fyrir Island ári siðar, 17.
febrúar 1959.
t 1. grein jafnlaunasamþykkt-
arinnar er fjallað um skilgrein-
ingu þeirra hugtaka, er mestu
varða. Þar tekur orðið „laun”
yfir hið venjulega grunn- og lág-
markskaup og hvers konar frek-
ari þóknun, sem greidd er beint
eða óbeint, hvort heldur i fé eða
friðu, og vinnuveitandinn greiðir
starfsmanninum fyrir vinnu
hans. Orðin „jöfn laun til karla og
kvenna fyrir jafnverðmæt störf”
eiga við launataxta, sem settir
eru án þess að gerður sé greinar-
munur á kynjum.
Hvert aðildarriki skal stuðla að
því, að reglan um jöfn laun til
karla og kvenna fyrir jafnverð-
mæt störf taki til alls starfsfólks.
Slikt á að tryggja með þeim ráð-
um, er hæfa rikjandi aðferðum
við ákvörðun launataxta. Þessar
aðferðir eru tilgreindar i 2. gr.
samþykktarinnar, en þar segir:
Þessari reglu skal komið til
framkvæmda: með landslögum
eða reglugerðum, með ráðstöfun-
um, sem komið er á eða viöur-
kenndar eru með lögum, til á-
kvörðunar á launum, með heild-
arsamningum milli vinnuveit-
enda og verkamanna, eða með
þessum mismunandi aðferðum
sameiginlega.
1 3. grein segir’, að þar, sem
slikt mundi greiða fyrir þvi að á-
vkæðum samþykktarinnar sé
framfylgt, skuli gera ráðstafanir
til þess að koma á óvilhöllu mati á
störfum, sem byggist á þvi að
metin sé sú vinna, sem inna skal
af hendi. Stjórnvöld þau, sem
hafa með höndum ákvörðun
launataxta, geti ákveðið reglur
þær, sem fara beri eftir við þetta
mat, en þegar taxtarnir eru á-
kveönir með heildarsamningum,
geti samningsaðilar ákveöið regl-
urnar.
Það má ljóst vera, að þegar Is-
land hafði gerst aðili að þessari
samþykkt, varð að lögfesta
launajafnrétti. Meginástæðan til
samþykktar þess frumvarps, sem
gerði ráð fyrir launajafnrétti i á-
föngum, var sú, að meirihluti
þingmanna var þeirrar skoðunar,
að atvinnuvegirnir gætu ekki bor-
ið þær launahækkanir, sem orðið
hefði að gera ef samþykkt hefði
verið að jafnrétti kæmist á þá
þegar. Segir þetta sina sögu um
hve launamisréttið var mikið.
önnur þýðingarmikil samþykkt
Alþjóðavinnumálastofnunarinn-
ar, nr. 111 frá árinu 1958, varðar
misrétti með tilliti til atvinnu og
starfs. Var hún staðfest af Islands
hálfu 29. júli 1963 og gekk i gildi
ári siðar.
1 fyrstu grein samþykktarinnar
er skýrt hvað orðið misrétti felur i
sér, en það er: Hvers konar grein
armunur, útilokun eða forrétt.,
vegna kynþáttar, litarháttar,
kynferðis, trúarbragða, stjórn-
málaskoðana, þjóðernislegs eða
félagslegs uppruna, er hefur i för
með sér afnám eða skerðingu
jafnréttis um vinnumöguleika
eða i atvinnu eða starfi.
Samkvæmt 2. grein skuldbind-
ur aðildarriki sig til að lýsa yfir
og fylgja þjóðlegri stefnu, sem i
samræmi við aðstæður og venjur i
landinu miði að þvi að koma á
jafnrétti um vinnumöguleika eða
meðferð i atvinnu og starfi i þvi
skyni að útrýma hvers konar mis-
rétti i þessum efnum.
I 3. grein er gert ráð fyrir þvi,
að hvert aðildarriki fallist á að
setja lög og efla fræðslukerfi til að
tryggja að stefnan verði viður-
kennd og virt, og jafnframt leita
samvinnu við samtök atvinnurek-
enda og verkamanna og annarra
viðkomandi aðila I sama tilgangi.
Þá skuldbindur aðildarrikið sig
til að nema úr gildi þau laga-
ákvæði og breyta þeim reglu-
gerðarákvæðum eða venju, sem
kunna að vera ósamrýmanleg
þessari stefnu.
Með lögum nr. 60/1961 um
launajöfnuð kvenna og karla, var
mikilsverðum áfanga náð i is-
lenskri iagasetningu á grundvelli
jafnlaunasamþykktarinnar frá
1951. Ekki var þó að öllu leyti
gengið tryggilega frá hnútum i
þeim lögum. Ennfremur varð
löng bið á þvi, að samþykktin frá
1958, sem Island fullgilti 1964,
fengi lagastoð. A þvi varð veruleg
bót ráðin með lögum nr. 37/1973
um Jafnlaunaráð. Voru þau lög
samþykkt á grundvelli þing-
mannafrumvarps frá Svövu
Jakobsdóttur. í 1. grein laganna
segir, að konum og körlum skulu
greidd jöfn laun fyrir jafnverð-
mæt og að öðru leyti sambærileg
störf. I lögunum frá 1961 var hins
vegar kveðið á um launajöfnuð
kvenna og karla fyrir sömustörf.
Það er ljóst, að I fjölmörgum
starfsgreinum vinna konur ein-
göngu, og eru þvi ekki við sömu
störf og karlmenn, en hins vegar
geta þau verið jafnverðmæt. Hér
er þvi um að ræða fyllri staðfest-
ingu á jafnlaunasamþykktinni,
sem gerir ráð fyrir starfsmati við
ákvörðun launa.
2. grein laganna um Jafnlauna-
ráð á rætur að rekja beint til Al-
þjóðasamþykktarinnar frá 1958
en i greininni segir, að atvinnu-
rekendum sé óheimilt að mis-
muna starfsfólki eftir kynferði.
Gildi það ekki aðeins um launa-
greiðslur, heldur um hvers konar
greinarmun, útilokun eða forrétt-
indi vegna kynferðis. Ennfremur
er óheimilt að skerða jafnrétti
kynjanna til atvinnuráðningar og
skipunar i starf, hlunninda.
vinnuskilyrða og hækkunar i
starfi.
3. greinin fjallar svo um að
setja skuli á stofn Jafnlaunaráð,
sem hafi aðsetur i Reykjavik, en
starfssvið þess er landið allt.
Ráðið skal skipað 5 mönnum til
þriggja ára i senn. Hæstiréttur
skipar formann, sem skal hafa
embættispróf i lögum, félags-
málaráðherra skipar einn mann
að fengnum tillögum Námsbraut-
ar i alm. þjóðfélagsfræðum við
Háskóla Islands, og siðan skipa
Bandalag starfsmanna rikis og
bæja, Alþýðusamband íslands og
Vinnuveitendasamband íslands
einn mann hvert.
Verkefni Jafnlaunaráðs er að
vera ráðgefandi gagnvart stjórn-
völdum, stofnunum og félögum i
málefnum er varða jafnrétti með
konum og körlum i kjaramálum
og við ráðningu eða skipun til
starfs. Það á að fylgjast meö
þjóðfélagsþróuninni sem varða
þessi mál og gera tillögur til
breytinga til samræmis við til-
gang laganna. Jafnlaunaráði ber
að stuðla að góðri samvinnu við
samtök atvinnurekenda og launa-
fólks og aðra þá, sem kjaramál
snerta, svo að markmiði laganna
verði náð með sem eðlilegustum
hætti. Ráðið skal taka til rann-
sóknar af sjálfsdáðum hver brögð
kunna að vera að misrétti i kjar-
málum að þvi leyti er lög þessi
varðar, og ber opinberum stofn-
unum og félagssamtökum að
veita ráðinu hvers konar upplýs-
0
Fimmtudagur 8. maí 1975.