Alþýðublaðið - 10.06.1976, Blaðsíða 4

UTLÖND
Fimmtudagur 10. júní 1976 bla^jA1
Þegar milljón marka seðlar
voru ódýrasta veggfóðrið
Hæsta verögildi, sem sést
hefiir á peningaseöli er þýzki
milljaröa marka seöilUnn, sem
gefinn var útáriö 1923. Þá haföi
veröbólgan náö hámarkinu i
Þýzkalandi, og fyrir þúsund
miUjdnir króna mátti nokkrum
dögum eftir aö seöilUnn kom út,
ekki fá einn brauöhleif.
Ýmsir hafa bent á, aö þróunin
hér á landi sem ekki ósvipuö
þeirri fjármálaþróun, sem átti
sér staö i Þýzkalandi á
millistriösárunum — þegar
veröbólgunni var gefinn laus
taumurinn og þýzka markiö
tryUtist.
Þessa grein úr Readers Dig-
est birö Úrval eitt sinn, — og
hún segir frá þvl sem kann aö
gerast þegar stjórnvöld hafa
ekki lengur taumhald á verö-
þennslunni. Greinin er svohljóö-
andi:
Unga tónskáldiö Mischa
SpoUansky lagöi af staö heiman
aö meö miklum krafti tU aö ná i
ávlsun hjá útgefanda sinum.
Þetta var i Berlínarborg 1.
nóvember 1923.
Spoliansky haföi raunar meö-
ferðis álitlegan bunka af banka-
seölum, hvorki meira né minna
en 28 miUjónir marka, af þvl að
hann haföi hugsaö sér aö kaupa
eitt eintak af BerUner Tage-
blatt, Dagblaöi BerUnar, til aö
sjá, hve mikiö sporvagnsmiöi
mundi kosta þann dag.
En satt aö segja dugöu þessir
aurar ekki fyrir blaöinu.
Veröiö haföi aUt I einu stigiö
upp I 3000 milljónir marka.
Þaö kom þvl bráölega á dag-
inn, aö þessar 28 mUljónir
marka nægöu aðeins mUli ör-
fárra biöstööva meö vagninum.
„Ég varö aö ganga þaö sem
eftir var,” segir hann.
Avisunin sem hann var aö
sækja, nam 3700 mUljónum
marka.
En daginn eftir dugöi sú
upphæö skammt.
Spoliansky, sem seinna varö
frægur fyrir tónUst sina I mörg-
um vinsælum kvikmyndum,
stóö þarna á hengiflugi örvænt-
ingar og örbirgöar.
Ólga veröbólgunnar haföi
rænt peninga þjóöarinnar öllu
gildi.
Eftir voru svimandi háar töl-
ur.
Annað ekki.
Fátæklegustu matarkaup aö
morgni námu óskiljanlegum
tölum meö heilum hala af núll-
um i eftirdragi.
Eddie, kona Spolianskys, sem
gekk nú meö annaö barn þeirra,
geröi itrustu tilraun til aö reikna
út nauösynjar hversdagsins.
En þaö var satt aö segja eng-
inn leikur. Blööin birtu daglega
svokallaöan „margfaldara”, en
þaö var sú tala, sem átti aö
margfalda meö, þegar reikna
skyldi út veröiö á nauðsynjum
fólks, og margfalda átti meö
honum þær tölur, sem giltu sem
verölag fyrir fyrri heimsstyrj-
öldina.
Hinn 2. nóvember þetta ár
komst hún aö raun um, aö eitt
brauö, sem fyrir striöiö kostaöi
14 pfenninga, varö aö borga meö
upphæöinni 10,0 milljónir
marka.
Eitt kfló af kartöflum kostaöi
28 milljónir og einn eldspýtu-
stokkur 8 milljónir marka.
Margfaldarinn var færöur, og
alltaf upp, einu sinni á hverjum
sólarhring.
Uppnámið og æsingin, sem
greip þessi ungu hjón, haföi
raunar gagntekiö 61 miUjón
manns og rikti á hæsta stigi i
Rikisbanka Berlínar viö
Beerenstrasse.
Þúsundir kvenna unnu i
tveimur flokkum einungis
viö aö telja seölana i stöiT-
unum, sem máttu fremur ne&i-
ast fjöll, og var þó enginn af
þessum peningaseölum minni
aö verögildi en 100 þúsund
mörk.
í göngum og stigum stóöu og
biöu hundruð sendla frá hinum
ýmsu bönkum eftir úthlutun
seölabunka handa sinum firm-
um og fyrirtækjum.
Útifyrir biöu vörubilar, sem
voru bókstaflega fullir af seöl-
um til hinna ýmsu bankastofn-
ana I Berlin.
A hverjum morgni voru 2000
leöursekkir sendir til banka út á
landsbyggðina, úttroönir af
peningaseolum. 1 stjórnarskrif-
stofum rökræddu tugir ör-
þreyttra og úttaugaðra banka-
stjóra, hvaö gera skyldi til aö
stööva þetta tryllta mark.
Bylgjan stækkaöi samt hratt
og stööugt, hverjum sem annars
varö um þessi ósköp kennt, sem
mátti nú sannarlega kalla þjóö-
arógæfu.
Var dr. Rudols Havenstein
kannski sökudólgurinn? Hann
var nú 66 ára aö aldri og haföi
veösett framtíö Þýzkalands
meö þvi aö útvega upphæöirnar
aö láni I staö þess aö hækka
skatta landsmanna.
Eöa áttu hinar skammllfu
rlkisstjórnir sökina, menn sem
komu og fóru úr æöstu sætum án
þess svo mikiö sem aö átta sig á
þessari furöulegu efnahagsbar-
áttu?
Meginástæöur veröbólgunnar
þóttust allir þekkja.
Hinar ægilegu skaöabætur,
sem Þjóöverjar áttu aö greiöa
til Bandamanna, og þó sérstak-
lega hernám Frakka og Belgíu-
manna á Ruhr-héruöunum i
janúar 1923 höföu slegiö botninn
úr efnahag Þýzkalands.
Þjóöverjar áttu aö borga
skaöabæturnar meö vörum eöa I
erlendum gjaldeyri, þýzka
markiö var öllum einskis viröi,
og ört dvlnandi gjaldeyris-
þjóöverjar áttu aö borga skaða-
bæturnar meö vörum eöa I er-
lendum gjaldeyri,þýzka markiö
var öllum einskis viröi, og ört
dvinandi gjaldeyrissjóöir lands-
ins lokuöu svo á hinn veginn öll-
um leiöum til innflutnings á þvi
hráefni, sem þurfti aö fá, til
þess aö unnt yröi aö greiöa I
vörum.
Þannig hófst vítahringur
veröbólgunnar.
Ein verksmiöjan eftir aöra
varö aö hætta starfsemi og
segja upp starfsfolki, og fram-
leiöslan dróst saman aö sama
skapi.
Fólk hamaöist viö kaupin,
eins og á uppboöi, til aö verja
verölitlum peningaupphæöum i
einhver betri verömæti.
Þannig hækkaöi veröiagiö stig
af stigi, og Rikisbankinn ham-
aöistviö seölaprentun sina.
Einmitt 1. september 1923
náöi veröbólgan vissu hámarki
meö útgáfu 500 milljón marka
seöla. 1 kjölfar þess seöils sigldi
1000 milljón marka seöill
nokkru slöar.
Auövitaö gekk þetta harðast
yfir almenning eins og Spoli-
ansky-fjölskylduna og fleiri á
sama stigi.
Launin hækkuöu auövitaö
mikiö, en ekkert i hlutfalli viö
veröþensluna.
Sparifé allt varö einskis viröi.
Kjöt var nær ófáanlegt. Ekki
fengust heldur egg og smjör, þvi
að bændur vildu ekki láta vörur
slnar gegn svo ótryggum pen-
ingum.
Mánudaginn 5. nóvember
sprakk svo spraigjan hjá ó-
ánægöum Berlinarbúum, meö
miklum óeiröum og gaura-
gangi.
Stórir skarar æpandi fólks
æddu um göturnar og brutu búö-
arglugga hjá bökurum, sælgæt-
issölum og matvörukaupmönn-
um.
1 einni brauöbúöinni, sem ekki
haföi brauö á boöstólum, stálu
menn kökum og stungu á sig.
Lögregluþjónarnir, sem voru
raunar ekkert betur settir en
uppreisnarfólkiö, handtóku aö-
eins örfáa af öllum upphlaups-
mönnunum.
Þaö varö biátt áfram sérstak-
ur munaður aö leyfa sér þaö ó-
hóf aö skrifa bréf.
Spoliansky ætlaöi aö senda
bréf til ættingja sinna i
Munchen,enhannhætti viö sllkt
fyrirtæki, þegar honum var sagt
i pósthúsinu, aö frimerkiö kost-
aöi 100 millj. marka.
Honum heppnaöist aö llta i
Berlinardagblaöið meö þvi aö
standa I biöröö I kaffihúsi, þar
sem eitt eintak var ætlaö gest-
unum ókeypis til lestrar.
óróinn, sem gripiö haföi um
sig i borginni, jókst stööugt,
þegarviöbættist, aö fjöldi fyrir-
tækja haföi ekki gjaldþol eða
peningaseöla i launaumslögin,
eöa réttara sagt launapokana,
sem afgreiddir voru vikulega.
Svo kom krafan um daglega
útborgun.
Hans Tasiemka blaöamaöur
sem nú býr I London, lýsir á-
standinu á þessa leið, en hann
var þá skrifstofumaöur i Berlín:
„Viö fengum laun greidd á
hverjum morgni, og ég var svo
heppinn,. aö einn af gjaldkerun-
um var vinur minn, svo aö ég
fékk min laun á undan öörum.”
,,Þaö haföi ekki svo lítiö aö
segja, þvl aö markiö féll oft um
10 prósent á timanum milli 8 og
12 fyrir hádegiö.”
Samvizkulausir spákaup-
menn áttu sannarlega sældar-
daga.
Þeir keyptu upp fatnaö,
silfurmuni. húsmuni og jafnvel
heil hús, sem ólánsamt fólk varö
að selja fyrir mat handa sér og
fjölskyldum sinum.
En Spoliansky haföi ekkert aö
sel ja.
Hann gat ekki einu sinni greitt
húsaleiguna.
,,Viö uröum aö flytja úr einni
ibúðinni I aöra, þegar kom aö
skuldadögunum á hverjum
staö,” sagöi hann viö þá, sem
vildu fræöast um þetta.
Hannfékk atvinnusem pfanó-
leikari i kabarett eöa söngflokk,
og stóreflis pappirspoka, sem
hann dróst með heimleiðis.
Framleiöslan á hinu daglega
seðlafjalli varö erfiöari meö
hverjum deginum sem leiö.
Heill herskari starfsfólks
hékk daglangt I simanum til aö
stjórna papplrsflóöinu frá yfir
30 pappirsverksmiöjum til
prentsmiöjanna i Rlkisbankan-
um og meira en hundraö öörum
einkaprentsmiöjum, sem orðiö
höföu aö hlaupa undir bagga,
svo aö prentun seölanna héldist
I hlutfalli viö sibreytilegt
verðgildi marksins.
1 bönkum voru svo vagnar
viöbúnir eins og þvottakörfur
undir seðladrasliö.
Ollum öryggisráöstöfunum
haföi veriö sleppt fyrir löngu.
Hver gæti oröiö svo brjálaöur
aö láta sér detta i hug aö falsa
eöa stela sllkum hégóma?
Þóttprentun og dreifing gengi
meö skipulögðum methraöa,
höföu seölarnir yfirleitt glataö
miklu af gildi slnu, áöur en
þeir náöu ákvöröunarstaö.
Oft kom þaö fyrir, aö bank-
arnir töldu ekki ómaksins vert
að varpa tölu á seölabunkana,
þegar tekiö var á móti þeim,
heldur var þeim varpaö beint I
brennsluofnana.
Útlendur gjaldyrir varö dýr-
mætur svo sem skiragull væri.
1 búöum var litiö á útlenda
peninga sem hina „réttu” pen-
inga.
Þýzkur sundknattleiksmaður,
sem kom heim frá Sviþjóð eftir
keppni meö 20 krónur sænskar I
einkrónu seölum, gat séö fyrir
fjölskyldu sinni meö þeim i sex
vikur.
Þau voru fjögur, og hann
skipti einni krónu I einu.
Aörir gátu fagnaö þvi, aö doll-
arinn gilti sem sterkasti ogstöö-
ugasti gjaldmiöillinn.
Dr. Jan van Loewen, sem nú
er bókmenntafulltrúi i London,
var þá félagi I flokki fjögurra
róttækra höfunda, en einn
þeirra var Bertolt Brecht. Þeg-
ar auöugur velgjöröamaöur
þeirra, sem gaf þeim meöal
annars mat daglega, varö aö
fara burt i tvær vikur, öttuöust
þeir hungur. En hann lánaöi
þeim einn hundraö dollara seöil.
Þeir héldu upp á daginn meö
veizlu I dýrasta hóteli Berllnar.
Þegar þeir ætluöu aö greiöa
fyrir sig, gat hótelstjórinn ekki
gefiö til baka, þar eö seöillinn
nam hærri upphæö en allar tekj-
ur hdtelsins allar i einn mánuö.
Þeir fengu aö fara meö þvl skil-
yröi aö þeir skildu eftir nöfn og
heimilisföng.
Eftir aö hafa endurtekið þetta
i ööru matsöluhúsi og slöan koll
af kolli á hverju kvöldi i hálfan
mánuö skiluöu þeir seölinum til
eigandans og greiddu skuldir
sinar meö ávisun til hinna mis-
munandi staöa.
En þegur ávisanirnar voru
bókfæröar I bankanum þremur
dögum siöar, haföi markið
raunar aöeins hálft verögildi
miöað viö þaö, sem haföi veriö
vikunni áöur.
„Viö höföum lögin meö okk-
ur,” sagöi van Leowen dáh'tiö
vandræöalegur, „þótt viö
spenntum bogann býsna hátt.”
1 byrjun nóvembermánaöar
viöurkenndi þyzka stjórnin
hreinlega aö ekki væri unnt aö
borga meiri striösskaöabætur.
Rikissjóöur væri eins galtóm-
ur og búöir borganna.
Risaverksmiöjurnar I Rhur til-
kynntu, aö efnahagur þeirra
væri svo aumur, að þær
neyddust til að stöðva alla
framleiðslu frá 10. nóv.
Umsjónarmönnum og verka-
fólki yröi visað til opinberrar
forsjár.
Þeim væri með öörum oröum
sagt upp öllum störfum.
Meöan þetta geröist, fæddi
Eddie Spoliansky dóttur, og
fjölskyldan fluttist i matsölu i
vesturhluta Berlinar.
Þegar I ljós kom, aö leigan
varö ekki greidd, gat sölustýran
ekki fengiö af sér aö setja þau út
á götuna.
Fjölskyldan var ekki heldur
fær um aö borga mjólkurreikn-
inginn, en mjólkursalinn var
mjög indæll maöur, og hann
sagöi hlæjandi, þegar Eddie
kom meö þá afsökun, aö engir
væru aurarnir:
„Þér getið þá bara borgað
meö kossi.”
Annars neituöu allir að gefa
gjaldfrest.
Þegar til greiöslu kom, voru
peningarnir oft varla þess viröi
aö hiröa þá, ef gjaldfrestur var
veittur.
Fæðuskortur fór nú að gera
M