Alþýðublaðið - 29.10.1980, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 29. október 1980
5
irum margt annao. Jón Blöndal
baröist ötullega fyrir málstaö
lögskilnaöarmanna, svo dæmi
sé tekiö. ÍAhugafölk úr öllum
stjórnmálaflokkum baröist fyr-
ir málstaö lögskilnaöarmanna.
Enlýöveldiö var stofnaö 17. júni
1944, meöan blóöiö enn flaut i
Evrópu.
Þanndag rigndi mikiö á Þing-
völlum
Eftir aöégkom heim frá námi
erlendis., kynntist ég Stefáni
Jóhanni persónulega, og ræddi
oft viö hann, bæöi um sögu, um
pólitikina almennt og ekki siöur
þegar eitthvaö sérstakt var á
döfinni. Siöast liöiö vor tók ég
saman útvarpsþátt þar sem
varinn var málstaöur lögskiln-
aöarmanna. Stefán Jóhann var
mér m jög innan handar viö gerö
þessa þáttar. Hann sagöi ein-
hverju sinni eftirminnilega
setningu um þessi mál. Efnis-
lega á þá leiöaö sennilega þyrfti
eina kynslóö enn, til þess aö
skilja til hlítar málstaö lög-
skilnaöarmanna.
Auövitaö var Stefán Jóhann
mistækur um sumt. Hver er þaö
ekki? Og auövitaö bar hann
sjálfur nokkra ábyrgö á þvi aö
deilur i Alþýöuflokknum uröu
stundum magnaöar. A þvi hygg
ég vera flóknar skýringar. En
sagan á eftir aö dæma svo aö
þaö eru einungis smámunir og
hjóm andspænis þeim pólitisku
þrekvirkjum, sem þessi for-
ustumaöur jafnaöarmanna
vann. Hann trúöi á málstaö
sinn. Þess vegna gustaöi um
hann. 1 þvl fólst styrkur hans og
stærö.
VilmundurGylfason.
•
Hvorki voru kynni okkar
Stefáns Jóhanns Stefánssonar
löng né náin. Þó á ég honum
skuld aö gjalda, þakkir fyrir
nokkrar ánægjustundir og holl-
ráö. Ég kynntist honum full-
orönum og fór f smiöju til hans,
þegar ýmsar pólitiskar spurn-
ingar sóttu á mig. Meö viröu-
legu fasi, mikilli reynslu þekk-
ingu og góösemi, varö hann
lærimeistari, sem ég mun lengi
minnast og meta.
1 ailri hugsun og framferöi
var Stefán Jóhann sannur og
einlægur jafnaöarmaöur. A ör-
lagatimum léku um hann naprir
vindar, eins og jafnan gildir um
þá, er hæst standa. En hann
missti aldrei sjónar á markinu,
og reynslan hefur sýnt og
sannaö, aö skoöun hans og
stefna var rétt.
Aldrei heyröi ég Stefán Jó-
hann láta i' ljós beiskju eöa reiöi
vegna þeirrar gagnrýni og
harkalegu árása, er hann varö
aö þola frá pólitiskum andstæö-
ingum og jafnvel frá eigin
flokksmönnum. Þó hlýtur sviö-
inn stundum að hafa verið sár.
En hann vissi aö kenningar hans
höföu átt viö rök aö styöjast, og
skilningslausa lét hann liggja á
milli hluta.
Til loka hafði Stefán Jóhann
lifandi áhuga á framgangi jafn-
aöarstefnunnar og starfi Al-
þýöuflokksins. Heima hjá hon-
um og I sima ræddum viö
hvernig best yröi á málum
haldiö. Mat hans á þróun ým-
issa átakamála reyndist oft svo
dæmalaust rétt, aö þar skeikaöi
nánast engu. Lifið haföi kennt
honum aö vera raunsær. Rauöi
þráöurinn var andúöin á
kommúnisma og hverskonar
öfgastefnum.
Llfsstefna Stefáns Jóhanns
verður ekki betur lýst en meö
eftirfarandi oröum Siguröar
Nordals, prófessors: „Viö eig-
um aö stefna aö þvl, hver á
okkar afmarkaöa sviöi, aö bæta
það þjóöfélag, sem viö lifum i,
— hlýða lögum þess eöa reyna
aöfá þeim breytt til betri vegar,
ef viö unum þeim illa, — valda
engum sársauka aö þarflausu,
en vera til þess búin aö efla rétt-
læti, þar sem við finnum
ólæknuö mein, — skilja við
hvern þann reit, sem okkur
hefur veriö trúaö fyrir, betur
ræktaöan en viö tókum viö hon-
um, hvort sem þessi reitur er
litil áburöarjörð, einhver at-
vinnugrein, embætti I rlkisins
þjónustu, stjórnmálastarfsemi
eöa menningarstarf og skap-
andi andleg vinna. Alls þessa
þarf þjóöfélagiö viö, aö vel sé
unniö”.
Þessi fáu persónulegu
þakkarorö min eiga einnig aö
gilda fyrir hiö mikla starf, er
Stefán Jóhann vann fyrir Al-
þýöuflokkinn og jafnaöarstefn-
una. En fyrir þaö eru aörir
færari aö þakka en ég.
Ám i Gunnarsson.
Enginn vafi getur leikiö á þvl,
aö Stefán Jóh. Stefánsson var I
hópi þeirra manna, sem mótuöu
Islandssöguna um miöbik þess-
arar aldar. Sem formanni Al-
þýöuflokksins var honum faliö
aö veita rikisstjóm Alþýöu-
flokks, Sjálfstæöisflokks og
Framsóknarflokks forystu áriö
1947. Nýsköpunarsamstarf
Sjálfstæöisflokks, Sósialista-
flokks og Alþýöuflokks rofnaöi
1946 vegna samningsins um af-
not Bandarlkjamanna af Kefla-
vlkurflugvelli. Stjórnar-
kreppan, sem þaö olli, varö
lengsta stjórnarkreppa til þess
tima. Vegna þeirra r stefnu, sem
Alþingi haföi mótaö i utanrlkis-
málum, og mikillar óvissu i al-
þjóöamálum, var aö mörgu
leyti eölilegt, aö þeir flokkar,
sem stóöu aö þessari stefnu,
mynduöu rikisstjórn. A starfs-
tlma hennar þurftu Islendingar
aö taka afstööu til aöildar aö At-
lantshafsbandalaginu. Þaö var
vandasöm og söguleg ákvöröun.
Hún var tekin undir forystu
Stefáns Jóh. Stefánssonar,
Bjarna Benediktssonar og Ey-
steins Jónssonar. Ég var þá i
þeim fjölmenna minnihluta,
sem óttaöist afleiöingarnar,
sumir vegna þess aö þeir voru
ennfylgjandi hlutleysi, en aörir,
eins og ég, vegna hins, aö þeir
töldu ónógt tillit tekiö til sér-
stööu Islands.
Reynsla hefur hins vegar aö
minum dómi leitt I ljós, aö sú
stefna, sem þeir Stefán Jóh.
Stefánsson, Bjarni Benedikts-
son og Eysteinn Jónsson
mótuöu, var rétt. Óttinn
reyndist sem betur fer ástæöu-
laus. En hér var um viökvæmt
stórmál aö ræöa, sem djúp-
stæöur ágreiningur var þá um I
Alþýöuflokknum. Þaö var án
efa ekki auövelt verk aö vera þá
hvort tveggja I senn: Formaður
Alþýöuflokksins og forsætisráö-
herra.
Hjá þvl gat aö sjálfsögöu ekki
fariö, aö deilur yrðu milli
Stefáns og skoöanabræöra hans
og okkar hinna. Viö ágreining
um utanrikismál bættist, aö
skiptar skoöanir voru um þaö,
hvort Alþýöuflokkurinn ætti aö
ganga til stjórnarsamstarfs við
Sjálfstæöis- og Framsóknar-
flokk um þá stefnu I innanlands-
málum, sem samiö var um. Að
frátöldum árunum 1937—38.
Þegar deilt var um afstööuna til
Kommúnistaflokks Islands,
hefur aldrei veriö uppi jafa-
djúpstæöur ágreiningur I Al-
þýöuflokknum og á þessum ár-
um. Fyrri ágreiningurinn leiddi
til klofnings flokksins, eins
hörmulegasta atburöar, sem
gerzt hefur I stjórnmálasögu Is-
lendinga á öldinni. En aldrei lá
viö, aö deilumar 1946—50 leiddu
til klofnings flokksins. Þetta er
staöreynd, sem ekki hefur verið
nægur gaumur gefinn. Það er
eindregin skoöun min, aö Stefán
Jóh. Stefánsson, — aö sú mann-
gerö, sem hann var, hafi haft
úrslitaþýðingu I þvl sambandi,
aö ekki var hætta á sllku.
Stefán Jóh. Stefánsson var
jafnaöarmaöur frá æskudögum.
Hann var lýöræöissinni og vildi
bæta kjör þeirra, sem stóöu
höllum fæti, meö aöferöum
jafnaöarstefnunnar. Ég held, aö
þaö, sem fyrst og fremst hafi
laðað Stefán Jóh. Stefánsson að
jafaaöarstefnu, hafi veriö góö-
vild hans. Hann var ekki harð-
skeyttur baráttumaöur. Hann
var miklu fremur mildur höfð-
ingi I hópi þeirra, sem treystu
honum og hann treysti. Aö
okkur, sem greindi á viö hann
um ýmislegt, hvarflaði aldrei aö
hann geröi ekki þaö, sem hann
taldi rétt, þaö, sem hann áleit
flokki slnum fyrir beztu, ef hann
var jafnframt sannfæröur um,
aöþá ynni hann þjóð sinni gagn.
Siðustu starfsárs sln gengdi
Stefán Jóh. Stefánsson embætti
sendiherra tslands I Kaup-
mannahöfn. Aö loknum storma-
sömum stjórnmálaferli naut
hann sln meö ágætum i þvl
starfi. Hlýtt viömót hans og ein-
læg góövild, ásamt viötairi
reynslu var Islendingum vegs-
auki á sendiherraárum hans I
Kaupmannahöfn. Honum tókst
aö vera hvort tveggja I senn:
Viröulegur og alþýöulegur fall-
trúi þjóöar sinnar. Einnig þaö
mun halda nafni hans á lofti.
GylfiÞ.Gíslason
Enginn liösmaöur, sem ég hef
kynnkt.hefir staöiö huga mlnum
nær, en Stefán Jóhann
Stefánsson. Hann var alinn upp
á Dagveröareyri, viö kröpp kjör
hjá fátækri móöur, en fööur sinn
missti hann ungur. Þar fæddist
hann 20. júli 1894, og þar ólst
hann upp þangað til hann fór til
Reykjavikur og settist fyrst I
menntaskólann og slöan I lög-
fræöideild Háskólans, og þaöan
lauk hann embættisprófi 1922.
Hann stofnaði málflutnings-
skrifstofu I Reykjavik 1925 og
rak hana til ársins 1945. Alþing-
ismaður var hann 1934—1937 og
1942—1953. Skipaður félags-
málaráöherra 1939, en var utan-
rikisráöherra 1940—1942 og
forsætis- og félagsmálaráö-
herra 1947—’49. Forstjóri
Brunabótafélags Islands
1945— 57, nema árin ’47—’49. 1
stjórn Byggingasjóðs verka-
manna I Reykjavlk 1934—’57.
Bæjarfulltrúi I Reykjavlk
1924—1942. 1 bankaráöi Útvegs-
banka Islands 1930—1957.
Fulltrúi tslands i islensk-
danskri samninganefnd vegna
sambandsslitapna 1945—’46.
Formaður i tryggingaráöi
Alþýöutrygginganna 1936—’39. t
stjóm Alþýöubrauögeröarinnar
1927—1957. t miöstjórn Alþýöu-
sambands Islands 1924—1940. I
stjórn Alþýðuflokksins
1924—’52. Formaöur 1938—’52.
Skipaöur ambassador I Dan-
mörku 1957—1965. Stk. 1954,
HpSB. LtkDD, BKMF.
Auk þessara meginstarfa sem
Stefán gegndi fyrir flokkinn
haföi hann einnig meö höndum
fjölda mörg önnur störf fyrir
flokkinn, sem hann öll rækti
meö mikilli prýöi. Þaö er fljót-
sagt um öll störf Stefáns Jó-
hanns aö hann var hörkudugleg-
ur, óvenju stefnufastur, I llfsins
pólitiska ólgusjó, og jafnframt
þó samvinnugóöur, svo sem
bezt varö á kosiö.
Þaö voru mörg vandamálin,
sem komu I hlut Stefáns Jó-
hanns aö leysa, og honum tókst
þaö jafnan á þann hátt, aö flest-
irfélaga okkar undu lausn hans
vel, ai þó voru jafnan einhverjir
til sem ekki voru ánægðir, en
einnig þeirra hugsunarhátt gat
hann sett sig inn i og skiliö, og
leitaðist þá jafnt viö að gera
þeim nokkuö til hæfis. Kom
þetta allviöa I ljós, en sérstak-
lega i starfi hans sem formaöur
Alþýöuflokksins, þar sem nokk-
uö kom i ljós, aö skoöanir
manna fóru ekki ávallt
nákvæmlega saman, en honum
tókst ávallt aö finna leiöir, sem
flestirgátu unaö, og þaö án þess
aðhöfuösjónarmiöum hans væri
á nokkurn hátt raskaö.
Þegar Jón Baldvinsson féll
frá var þaö vandasamt og erfitt
verk aö velja mann I hans staö,
þvi aö hann átti hvers manns
traust i flokki og þó víöar heföi
veriö leitaö. Margir komu til
greina og nokkur ágreiningur
var þá uppi, en reynslan sýndi
aö rétt og vel haföi veriö valiö
þegar Stefán Jóhann tók viö,
enda gegndi hann þvl starfi
samfleytt í 14 ár viö góöan orö-
stlr. Þaö var raunar sama aö
hverjuhann gekk hvort sem þaö
var flokksformennska hér á
tslandi eöa ambassadorsstörf I
Kaupmannahöfn, þaö var unniö
af sömu alúö og einlægni.
Stefán Jóhann var alla tlö
mikill forsvarsmaöur fyrir
norræna samvinnu, og haföi
jafnan náiö samstarf viö félaga
sina á Noröurlöndum. Hann tók
jafnan þátt I samstarfi I
norrænum nefndum til eflingar
þessu samstarfi, enda átti hann
góöa vini hinum megin hafsins,
sem hann haföi náiö samstarf
viö. Kom þaö I ljós siöar, þegar
Stefán Jóhann varö sendiherra I
Kaupmannahöfn, aö þaö varö
honum styrkur aö geta leitaö
vina sinna þar.
Stefán Jóhann var kvæntur
ágætri konu, Helgu Bjömsdótt-
ur frá Mýrarhúsum, sem stóö
bjargföst viö hliö hans I öllu
starfi, og mikill styrkur var þaö
honum aö eiga jafnan viö hliö
sér jafngóöan félaga og hún var.
Þó aö hún væri sprottin upp úr
öörum jarövegi, stóö hún jafnan
trúföst viö hliö manns slns, og
veitti honum jafnan vel er hann
þurfti mest á aö halda.
Þó aö Stefán Jóhann ætti jafn-
an góöa og trúfasta aöstoöar-
menn var þaö honum þó
ómetanlegur styrkur aö eiga viö
hliö sér jafn tryggan og góöan
vin, sem kona hans var jafnan.
Stefán Jóhann segir á einum
staö I lokakafla bókar sinnar:
,,En um baráttu mlna vil ég aö
lokum segja, eins og
Björnstjerne Björnsson, aö ég
hef oft viljað berjast hart, en þó
alltaf án haturs”. — Þaö hygg
ég aö sé sannmæli um hann.
Emil Jónsson.
Stefán Jóhann Stefánsson var
um meira en aldarfjóröungs
skeiö einn áhrifamesti og svip-
mesti stjórnmálamaöur tslend-
inga, og hann haföi varanleg
áhrif bæöi á flokkaskipan og
stefnu lýðveldisins I veigamikl-
um málum. Viö andlát hans rif j-
ast upp mikii saga og um margt
lærdómsrlk, ekki slst fyrir Al-
þýöuflokkinn.
Stefán fæddist 20. júll 1894 á
Dagveröareyri viö Eyjafjörö,
og voru foreldrar hans hjónin
Stefán Agúst Oddsson bóndi þar
og Ólöf Arnadóttir. Stefán bjó
viö þröngan kost æskuárin og
kynntist þá lífsbaráttu alþýöu-
fólks af eigin raun. Hann átti
menntaþrá og staöfestu sjálfs
sln mest aö þakka, aö hann
komst menntaveginn og lauk
stúdentsprófi 1918.
Strax á skólaárum hneigöist
hugur Stefáns til stjómmála og
hallaöist hann aö jafnaöarstefn-
unni, sem þd var aö byrja aö
skjóta rótum hér á landi. Hann
leitaöi á þeim árum uppi allan
fróöleik um stefnuna og gagn-
rök gegn henni, sem hann fékk
hönd á fest, en styrktist I trúnni
eftir þvi sem hann læröi meira.
Fyrir kom aö Stefán var I hóp
stúdenta, sem sátu aö kaffi-
drykkju á Skjaldbreiö eöa Upp-
sölum og hittu þar fyrir Olaf
Friöriksson, sem alltaf var
reiöubúinn aö skeggræöa póli-
tlk.
Stefán gekk I Alþýöuflokkinn
1918, tveim árum eftir stofnun
hansen fór sér hægt fyrstu árin
og reyndi aö kynnast mönnum
og málefnum. Leiöir hans og
Jóns Baldvinssonar lágu fljótt
saman,ogfyrir þritugt var Stef-
án kominn I trúnaöarstöður þar
á meöal fyrsta framboöiö og
sæti I bæjarstjórn. Vegur hans
fór nú vaxandi og 1934 var hann
kjörinn á þing.
A þessum árum höföu llnur
veriö aö skýrast milli kommún-
ista og jafnaöarmanna, þótt
formlegur klofningur yröi ekki
fyrr en 1930. Stefán varö einn
traustasti stuöningsmaöur lýö-
ræöisjafnaöarstefnu og andsnú-
inn byltingarkenningum og so-
vétdýrkun kommúnista og átti
staöfesta hans I þessum efnum
eftir aö hafa mikla þýöingu I
þeim átökum, sem framundan
voru.
Alþýöuflokkurinn vann stór-
sigur (5 þingmenn I 10) áriö
1934, en fylgið hjaönaöi nokkuö
1937, og upphófst þá óróleiki,
sem leiddi til sameiningartil-
rauna viö kommúnista. Sú saga
veröur ekki rakin hér, en 1 miöj-
um átökum 1938 lést Jón Bald-
vinsson á besta aldri, og var
Stefán Jóhann þá einróma kjör-
inn formaður flokksins.
Stefán Jóhann liföi tima stór-
viöburöa. Eftir áratug krepp-
unnar braust út heimsstyrjöld,
og leiddi hún til myndunar þjdö-
stjórnar hér heima. Tók Stefán
sæti I henni sem félagsmálaráð-
herra (og bar fyrsturþann titil),
en fór einnig meö utanrikismál.
Þegar æösta stjórn var flutt in n
I landiö eftir hernám Dan-
merkur, var utanrfkismáladeild
gerö aö ráöuneyti og Stefán
varö fyrsti utanrikisráö-
herrann.
Stefán fór úr rlkisstjórn 1942
vegna geröardóms, sem settur
var á verkalýöshreyfinguna.
Þegar kom aö myndun Ný-
sköpunarstjórnar ólafs Thors
tveim árum siöar, var Stefán
henni I raun andvi'gur, þar sem
kommúnistar voru leiddir til
ráöherrastóla, en hlýddi vilja
naums (eins atkvæöis) meiri-
hluta meö stjórnarþátttöku.
Eftir fall þeirrar st jórnar fylgdi
löng stjórnarkreppa, og var
Stefáni faliö aö reyna stjórnar-
myndun seint á árinu 1946.
Tókst honum rétt eftir áramótin
aömynda ráöuneytimeö Fram-
sóknar- og Sjálfstæöisflokknum,
og sat það tii 1949.
Nokkur skoöanaágreiningur
haföi gert vart viö sig innan Al-
þýöuflokksins á þessum árum,
ekki sist um varnarmál, en
einnig önnur flokksmál. Beind-
ust spjót i vaxandi mæli aö Stef-
áni uns til uppgjörs kom á
flokksþingi 1952 og Hannibal
Valdimarsson felldi Stefán viö
formannskjör. Þau átök höföu
sorglegan eftirleik, mikla erfiö-
leika innan fiokksins og fylgis-
tap svo aö tilvera flokksins á Al-
þingi hékk á örfáum atkvæöum.
Stefán Jóhann lauk lögfræöi-
prófi 1922 og stundaöi árum
saman umfangsmikil lögfræöi-
störf. Hann varö I ófriöarlok
forstjóri Brunabótafélags ts-
lands og sneri sér nú aö þvl
starfi eingöngu, uns hann var
skipaöur ambassador tslands I
Kaupmannahöfn 1957. Var hann
hinn ágætasti fulltrúi þjóöar
sinnar, enda sérlega kunnugur
norrænum stjórnmálum og
stjórnmálamönnum. Atti hann
þá mikinn hlut aö þvl, aö hand-
ritamálið hlaut þá farsælu
lausn, sem lengi mun I minnum
höfö.
Þaö var mikil gæfa fyrir Al-
þýöuflokkinn aö eiga jafn
traustan, stefnufastan og
ákveöinn mann til aö taka viö
forustu, er Jón Baldvinsson féll
frá I miöju'm kllöum örlagarikra
atburöa. Þaö fólk sem stóö meö
Stefáni sendi honum ávarp á
fimmtugsafmæli hans 1944 en
þar segir meöal annars:
„A fimmtiu ára afmæli þínu
viljum viö, undirrituö flokks-
systkin þln úr miöstjórn og
þingflokki Alþýöuflokksins og
úr fulltrúaráöum hans iReykja-
vik og Hafnarfiröi, flytja þér
alúöarþakkir fyrir mikiö,
óeigingjarnt og heillarlkt starf
fyrir Alþýöuflokkinn og alþýöu
þessa lands um meira en tvo
tugi ára.
Þú hefur nú f rúm sex ár haft
á hendi forustu flokksins á hin-
um mestu umbrotatlmum bæöi
utanlandsog innan, og þér hefur
meö stefnufestu þinni, lipurö og
lagni tekist aö stýra honum meö
sæmd gegnum alla brotsjóa. Aö
engum er jafn óvægilega vegiö
úr herbúöum andstæöinganna
og aö þér, en þaö skal aöeins
veröa okkur hvatning til þess,
aö standa þvl betur meö þeim
málstaö, þeirri stefnu og þeim
starfsaöferöum, sem hefur
ávallt framfylgt sem foringi
flokksins.
Þú hefur reynst þaö bjarg,
sem öldur óþjóölegrar byltinga-
stefnu hafa aldrei getaö bifað,
og viö teljum þaö mikla gæfu
fyrir Alþýöuflokkinn, aö arftaki
Jóns Baldvinssonar skuli hafa
fetað svo trúlega I fótspor
hans”,
Erfitt er að oröa betur þá
þakkarskuld, sem Alþýöu-
flokkurinn stendur i viö Stefán
Jóhann, heldur en félagar hans I
mestu orrustunum geröu I þessu
afmælisávarpi.
Fyrir unga jafnaöarmenn var
lærdómsrtkt aö kynnast Stefáni
oghann veröur þeim ógleyman-
legur. Hann lifir sem óbifandi
klettur í minningum, klettur til
vamar þrem kjörgripum, sem
hann sjálfur nefndi svo og sagöi
aö aldrei mættu glatast og þá
yröi aö verja umfram allt. Þeir
eru frelsiö, lýöræöiö og félags-
hyggjan.
Hin ágæta eiginkona Stefáns
Jóhanns, Helga Björnsdóttir, er
látin fyrir allmörgum árum. En
sonum þeirra þrem og ööru
venslafólki sendi ég fyrir hönd
Alþýðuflokksins samúöar-
kveöjur.
Benedikt Gröndal.