Alþýðublaðið - 01.05.1981, Síða 22

22
Föstudagur 1. mai 1981 Alþýðublaðið
Elsta starfandi kaupfélag landsins nú er Kaupfélag
Þingeyinga, sem var stofnað 1882, svo nú eru liðin 99 ár
frá stofnun þess. Það er eitt fimmtíu kaupfélaga, sem
eiga aðild að Sambandi íslenskra samvinnufélaga, en
eins og allir vita nær verslunarsvæði þeirra félaga um
allt land, í hverja sveit. Viðfangsefni þessara félaqa eru
að sumu leyti ólík, því kaupfélag eins og KRON, hlýtur
vegna legu sinnar, að fást nær eingöngu við verslunar-
rekstur, meðan kaupfélög i dreifbýli hafa skyldum að
gegna við félagsmenn sína á fleiri sviðum. Rekstur
kaupfélaga almennt má segja að sé allt frá verslunar,
rekstri, sölu og vinnslu landbúnaðarafurða, sölu og
vinnslusjávaraf urða, til iðnaðarreksturs ogiýmisskonar
þjónustu. Það má því vera Ijóst, að víða er „kaup-
félagið" svo þýðingarmikill þáttur í lífi byggðarlags, að
með sanni mætti segja að lífið væri allt annað, ef þau
hyrfu af sjónarsviðinu.
Reykjavík
1 Reykjavík og Kópavogi
starfar allöflugt kaupfélag:
Kaupfélag Reykjavikur og
nágrennis, skammstafaö KRON.
Þaö er eitt þeirra félaga, sem
næstum eingöngu fæst viö þjón-
ustu við neytendur. Meginverk-
efni þess er aö reka verzlanir, og
einu afskipti þess af öörum
rekstri er Efnagerðin Rekord,
sem þaö á og rekur. Á liönum
árum hefur félagiö þó fengizt við
sitthvaö annað, m.a. fiöur-
hreinslun, fatahreinsun og
gróðurhUsarekstur.
KRON var stofnað áriö 1937 við
sameiningu nokkurra eldri
félaga. Þau voru Pöntunarfélag
verkamanna i Reykjavik, Kaup-
félag Reykjavikur, Pöntunar-
félag verkamannafélagsins
Hlifar i Hafnarfirði, Pöntunar-
félag verkalýös- og sjómanna-
félags Keflavikur og Pöntunar-
félag Sandgeröis. Félagiö náði
þannig I byrjun yfir alla Gull-
bringu- og Kjósarsýslu, en siöar
voru stofnuö sjálfstæö félög upp
úr félagsdeildum þess á ýmsum
stööum, m.a. Kaupfélag Suöur-
nesja i Keflavik og Kaupfélag
Hafnfiröinga áriö 1945. Ariö 1946
gekk svo Grindavikurdeild KRON
inn i Kaupfélag Suöurnesja, og
Sandgeröisdeildin stofnaöi Kaup-
félagiö Ingólf, sem nú nýlega
nefur sameinazt Kaupfélagi
Suöurnesja. Einnig starfaöi um
tima kaupfélag i Kópavogi, sem
siöar sameinaðist KRON aftur,
og áriö 1950 var stofnaö Kaup-
félag Kjalarnesþings aö Brúar-
landi.
A undanförnum árum hefur
KRON fylgt þeirri stefnu aö
leitast viö aö reka aöeins verzl-
aniryfir vissri lágmarksstærö. Af
þeim sökum hefur félagið hætt
rekstri nokkurra litilla búða, en i
staöinn byggt nýjar, og þá færri
og stærri. Núna rekur félagið
samtals fimmtán verzlanir, þar
af ellefu i Reykjavik og fjórar i
Kópavogi. Af þeim eru átta mat-
vöruverzlanir, fjórar sérvöru-
verzlanir og þrjár mjólkurbúöir.
Meöal verzlana KRON eru vöru-
húsiö DOMUS og verzlunin Liver-
pool,bæðiviöLaugaveg, og stór
glæsileg verzlun þess viö Noröur-
fell i einu af nýjustu hverfum
borgarinnar, Breiöholti.
Á ýmsum sviðum hefur KRON
veriö brautryöjandi á liönum
árum. Þannig opnaöi þaö fyrstu
kjörbúö si'na þegar áriö 1942 á
horni Vesturgötu og Garða-
strætis. Þetta verzlunarfyrir-
komulag var þá tekiö upp eftir
fyrirmynd frá Bandarikjunum,
og á þessum tima hafði þaö ekki
borizt til annarra Evrópulanda.
Er þvi talið fullvist, aö þessi búð
hafi verið hin fyrsta sinnar
Starfsemi kaupfélaganna
tegundar i'Evrópu. A hinn bóginn
gaf þessi kjörbúð ekki nægilega
góða raun, svo að henni var
breytt aftur i hefðbundna af-
greiðlubúð.
Auk þess tók KRON upp nýtt
fyrirkomulag viö endurgreiöslur
tekjuafgangs fyrir nokkrum
árum,semsiðan hefur verið tekiö
upp hjá fleiri kaupfélögum, þ.e.
útgáfu afsláttarkorta. Hjá kaup-
félögunum er sá háttur venju-
lega hafður á þegar endur-
greiddur er tekjuafgangur til
félagsmanna , aö hann er annaö
hvort greiddur út i peningum eftir
aö ársuppgjöri er lokið, eöa
færöur inn á viðskiptareikninga,
þar sem reikningsviöskipti eru
viöhöfö. Notkun afsláttarkort-
anna er hins vegar meö þeim
hætti, aö á ákveönum tima aug-
lýsir félagiö, aö félagsmenn geti
vitjaö slikra korta. Þau gilda viö
viöskipti I búöum félagsins i
ákveöinn tima, t.d. einn mánuö,
og á þeim tíma fá félagsmenn til-
tekinn afslátt gegn afhendingu
kortanna. Hjá KRON hefur þessi
afsláttur verið 10 af hundraöi, og
nemur þaö oröiö verulegum upp-
hæöum, sem félagið hefur á
þennan hátt endurgreitt féiags-
mönnum sinum. Þessi nýbreytni
hefur auk þess mættmíklum vin-
sældum hjá öllum almenningi, og
er þar gleggst til vitnisburöar, aö
Séö yfir vöruhúsiö Domus i Reykjavfk
frá þvi kortin voru tekin upp
hefur félagsmannafjöldi KRON
meir en tvöfaldazt.
Jafnframt þvi sem þróunin hjá
KRON hefur oröiö í átt til færri og
stærri búöa, hefur félagiö haft á
prjónunum áætlanir um að reisa
stórmarkaö i Reykjavik. Slikar
verzlanireru aöútlitiog skipulagi
meö svipuöu sniöi og venjulegar
kjörbúöir, nema hvaö þar er allt
mrn stærra i sniðum en tfðkast i
þeim. Stórmarkaöir hafa rutt sér
"mjög til rúms erlendis á siöustu
árum, og er meginkosturinn við
þá sá, aö þar nýtist jafnt húsnæöi,
vörubirgöir og vinnuafl til hins
ýtrasta, svo aö kostnaður verður i
lágmarki.
Vesturland
Þegar haldiö er frá Reykjavik
áleiöis vestur og noröur blasir
fljótlega viö á vinstri hönd
verzlun Kaupfélags Kjalarnes-
þings (stofnað 1950), en þaö hefur
aösetur á Brúarlandi. Megin-
verkefni félagsins er rekstur
kjörbúöar i nýju verzlunarhúsi.
Innan þess eru félagsmenn i
Mosfellshreppi, á Kjalarnesi, i
Kjós ogi Þingvallasveit. Þá hefur
á siöustu árum risiö fjömenn
byggö þarna á næstu grösum, i
Mosfellshreppi, og er hin nýja
verzlun félagsins ekki hvaö sizt
sniðin eftir þörfum ibúanna þar.
Félagið sinnir eingöngu verzl-
unarþjónustu viö neytendur, þvi
aö afuröasala bændanna á
félagssvæðinu fer aö mestu um
hendur Sláturfélags Suöurlands
og Mjólkursamsölunnar i
Reykjavik.
A Akranesi er Kaupfélag Suöur-
Borgfiröinga (stofnaö 1938). Þaö
félag varö aö hætta verzlunar-
rekstri 1969 og leita eftir nauð-
asamningum við lánadrottna
sina. Félagiö hefur þó ekki veriö
lagt niöur en starfsemi þess er
engin. A Akranesi hefur sam-
vinnuverzlun ,hins vegar fariö
fram siðustu árin i búö, sem
kaupfélagiö I Borgarnesi rekur.
Þá er að vikja aö Kaupfélagi
Borgfiröinga (stofnaö 1904), sem
hefur aðalstöðvar sinar i Borgar-
nesi. Félagssvæöi þess nær yfir
hluta af Borgarfjaröarsýslu,
Mýrarsýslu alla og suöurhluta
Snæfellsness. í Borgarnesi rekur
félagiö tvær kjörbúöir, vefnaöar-
vöruverslun, búsáhalda- og bóka-
búð, málningar- og járnvöru-
deild, oliusöludeild og feröa-
mannaverzlun, söludeild fyrir
fóöur, timbur, steypustyrktarstál
o.fl. auk brauögeröar og brauö-
búöar. Þá rekur félagiö þriöja
stærsta mjólkursamlag iandsins,
Frá Borgarnesi: verslunarhús Kaupfélags Borgfiröinga
Frá Stykkishóimi: verslunarhús Kaupfélags Stykkishólms
kjötiönaðarstöð, kjötmjölsverk-
smiöju, bifreiöa- og yfirbygg-
ingaverkstæði, bifreiöastöö, sem
annast vöru- og mjólkurflutninga
út um héraðiö ásamt áætlunar-
feröum til Reykjavikur, og einnig
frystihús, reykhús og eitt af full-
komnustu sauöfjársláturhúsum
landsins. Félagiö er einn af
stærstu hluthöfunum i Hótel
Borgarnes og i Vimeti h.f. og það
á hlut I Skallagrlmi hf. sem gerir
út farþega- og bilferjuna Akra-
borg. Lika á félagið hlut i út-
geröarfélaginu Egillhf. sem aftur
á hlut I Útgeröarfélagi Vestur-
lands, sem á og gerir út togara
frá Akranesi. Einnig hefur félagiö
um árabil gefiö út myndarlegt
timarit, Kaupfélagsritiö. Þvi er
dreift um félagssvæöiiö, en efni
ritsins er einkum margs konar
samvinnumál, auk þess sem þaö
flytur ýmsan fróöleik úr héraö-
inu.
Þá rekur félagiö eitt útibú á
félagssvæði sinu, aö Vegamótum
á Snæfellsnesi, þar sem er
verzlun og veitingastaöur. Þar aö
auki hefur félagiö hlaupið undir
bagga I nokkrum nágranna-
byggöum, þar sem ekki hefur
reynzt kleift aö halda uppi sjálf-
stæðum samvinnurekstri. Þegar
er getiö um verzlun þess á Akra-
nesi, og vestur á Snæfellsnesi
hefur félagið einnig tekið aö sér
rekstur verzlana. Á Hellissandi
starfaði áöur sérstakt félag,
Kaupfélag Hellissands, og annað i
Ólafsvík, Kaupfélagiö Dagsbrún.
Rdcstur beggja þessara félaga
gekk stirölega, svo aö gripið var
til þess ráös aö sameina félögin i
eitt um áramótin 1965/66, Kaup-
félag Snæfellinga. Þaö félag varö
þó aö hætta starfi eftir gjaldþrot
1968. Skömmu siöar opnaöi Kaup-
félag Borgfiröinga, aö beiöni
heimamanna, verzlanir á Hellis-
sandi og i Ólafsvik, sem þaö hefur
rekiö siöan. Hins vegar hefur ekki
orðiö félagsleg sameining á nein-
um af þessum stööum.
Stærsta framtiöarverkefni
Kaupfélags Borgfiröinga er aö
byggja nýtt mjólkursamlag, sem
risa á i útjaöri Borgarness. Þá er
einnig ofarlega á verkefnalista
félagsins að reisa sérstakt stór-
gripasláturhús. Með nýrri vega-
gerö yfir Borgarf jörö skapast lika
ný viöhorf i sambandi við sam-
göngumál og vöruaödrætti, auk
þess sem Borgarnes verður þá
mun meira I þjóöbraut en fyrr. Er
áformuö bygging nýrrar verzl-
'unar á vegum félagsins við hinn
nýja veg yfir Borgarfjörö, þar
sem hann tekur land Borgarnes-
megin.
A norðanveröu Snæfellsnesi eru
tvö kaupfélög. Annaö þeirra er
Kaupfélag Gru ndfiröinga
(stofnaö 1961), sem starfar i
Grafarnesi og rekur þar alhliöa
verzlun. Einnig sér félagiö um
slátrun, sem siöustu árin hefur þó
fariö fram i Stykkishólmi. Hitt er
Kaupfélag Stykkishólms (stofnað
1920), en aösetur þess er i
Stykkishólmi, þar sem þaö rekur
verzlun meö allar algengar
vörur. Lika er félagið aöili aö
sláturhúsinu á staðnum og rekur
frystihús, þar sem fram fer kjöt-
frysting og skelfiskvinnsla.
1 Búðardal starfar Kaupfélag
Hvammsfjarðar (stofnaö 1900).
Þaö rekur matvörukjörbúö,
bygginga- og fóðurvörudeild,
bókabúð, söluskála og varahluta-
og járnvörudeild. Einnig starf-
rækir félagið trésmiöaverkstæði,
bfla- og búvélaverkstæði og fæst
við vöruflutninga. 1 Búöardal er
einnig nýlega byggt sláturhús i
eigu kaupfélagsins, sem reist var
og skipulagt i samræmi við
ströngustu nútimakröfur um
meöferö sláturafuröa. I sam-
lögum viö sláturhúsið rekur
félagið einnig nýtt kjötfrystihús.
Annaö kaupfélag i Dalasýslu er
svo Kaupfélag Saurbæinga
(stofnað 1898). Þaö hefur aösetur
sitt á Skriöulandi i Saurbæ og
rekur þar verzlun og sláturhús.