Mosfellsblaðið - 01.06.2001, Blaðsíða 15

Fornleifaskráning í Mosfellsbæ
Á síðasta ári gerðu Mosfellsbær
og Þjóðminjasafn Islands með
sér samning um skráningu
fornleifa í landi Mosfellsbæjar.
Skráningin er unnin í tengslum
við vinnu við aðalskipulag
bæjarins. Samkvæmt Þjóð-
minjalögum er skylt að skrá
fornleifar á skipulagsskyldum
Jarðatali J. Johnsens frá 1847.
Samkvæmt Jarðatalinu voru 25
jarðir innan þess svæðis sem
tilheyrir Mosfellsbæ í dag.
Jörðum hefur verið skipt upp og
aðrar sameinaðar á þeim tíma
sem liðinn er frá 1847. Sem
dæmi má nefna jörðina Selja-
brekku sem ekki verður tekin
svæðum áður en gengið er frá
skipulagi eða endurskoðun þess.
Eilt af markmiðum fornleifa-
skráningar er að spoma við því að
minjar verði fyrir skemmdum af
gáleysi eða að nauðsynjalausu.
Fornleifaskráning kemur að
notum í minjavörslu þegar
ákvarðanir eru teknar urn
aðgerðir til verndar einstökum
minjastöðum eða minjasvæðum.
Auk þess kemur hún að gagni í
rannsóknum og kynningu. Það
er einnig hagur þeirra sem stýra
hvers konar framkvæmdum að
eiga aðgang að yfirliti um
fomleifar á tilteknu svæði. Segja
má að við það vinnist tvennt.
Unnt er að taka tillit til minjanna
við skipulagsvinnu og nýta þær
til að varðveita sögu staðarins í
landslaginu. Einnig má minnka
stórlega líkur á að finnist, öllum
að óvömm, fomleifar sem nauð-
synlegt verður að rannsaka. Auk
kostnaðar við fornleifarannsóknir
geta tafir á framkvæmdum haft
mikinn kostnað í för með sér.
Skráning fomleifa í Mosfellsbæ
hófst árið 1980. Þetta var fyrsta
skrá sinnar tegundar sem gerð
var á Islandi. Vinnubrögð við
fornleifaskráningu hafa breyst
mikið á þeim tíma sem Iiðinn er
frá því að skráningin fór fram
árið 1980 þó svo að hún standi
ennþá vel fyrir sínu og verði
notuð sem grunnur fyrir þá
vinnu sem nú er hafin. I
fornleifaskráningu Þjóðminja-
safns íslands eru minjar skráðar í
nýtt skráningarkerfí sem fengið
hefur nafhið Sarpur. Fomleifar
eru flokkaðar eftir jörðum og
miðað bæði við opinbera
fasteignaskrá og jarðaskiptingu
eins og hún kemur fyrir í
Hafravatnsrétt árið 2001
sem sérstök jörð í fornleifa-
skráningunni því árið 1847
tilheyrði hún landi Mosfells.
Mannvirki sem eru 100 ára eða
eldri eru skilgreind sem fom-
leifar. Því er eðlilegt að miða
fornleifaskrána við jarðaskipt-
ingu eins og hún var fyrir
rúmum 100 árum. Það em ekki
einungis leifar mannvirkja sem
orðnar eru eldri en 100 ára sem
em skráðar. Þannig em stríðs-
minjar teknar með í þessari
skráningu. Og skráningin nær
einnig út fyrir eiginleg mann-
virki svo sem til álagabletta og
annarra staða og kennileita sem
tengjast siðum, venjum, þjóðtrú
eða þjóðsagnarhefð.
Hafravatnsrétt um 1980
Vinnu við fomleifaskráningu má
í stórum dráttum skipta í tvennt.
Fyrri áfanginn felur í sér gagna-
öflun. Farið er í gegnum ritaðar
heimildir, bækur er ljalla um
sögu svæðisins, jarðabækur,
fornbréfasafn, örnefnalýsingar,
túnakort o.fl. Allt er tínt til sem
gæti bent til fornleifa. Örnefni
geta t.d. falið í sér vísbendingu
um að þar hafi staðið mannvirki.
í Mosfellbæ eru til mörg slík
ömefni, t.d. Rögnvaldarstekkur,
Stekkjarmýri, Miðdalskot, Kvía-
ból, Keldnasel, Rikkudys,
Reykjalaug, Skólavarða, Jónssel,
Markasteinn, Skiphóll,
Hraðaleiði, Lambalækur, Mó-
holt, Blikastaðavað og Hafra-
vatnsrétt. Þessum fyrri áfanga
fomleifaskráningarinnar í Mos-
fellsbæ er nú lokið. Heimildum
hefur verið safnað um 626
fornleifar í landi bæjarins. I
síðari áfanganum felst að farið er
á vettvang og athugað hvort enn
finnist leifar þeirra mannvirkja
sem gagnasöfnunin leiddi í ljós
að verið hefðu á svæðinu i eina tíð.
Ástand fomleifanna er metið og
staðsetning þeirra færð inn á
kort. Vettvangsvinnan verður
unnin í sumar.
Gefin verður út skýrsla með skrá
yfír allar fomleifar í Mosfells-
bæ.
Eins og áður segir er fomleifa-
skráningin unnin í tengslum við
vinnu við aðalskipulag bæjarins.
Vonandi verður fomleifaskráin
þó gefín út þannig að hún verði
öllum aðgengileg. Vönduð
útgáfa fornleifaskráningar í
Mosfellsbæ ætti að geta nýst
mjög mörgum, t.d.
fræðimönnum til rannsóknar-
starfa, skólar bæjarins geta unnið
verkefni upp úr henni fyrir
nemendur sína, bæjaryfírvöld
geta notað hana í kynningu
bæjarins út á við og síðast en síst
getur fólk sem nýtur útivistar í
bæjarfélaginu kryddað
göngutúra og reiðtúra með
fróðleik úr henni um umhverfi
sitt.
Þegar farið er að glugga í gamlar
heimildir er ótrúlega margt sem
kemur á óvart og aðeins virðist á
fárra vitorði. Þessu til
staðfestingar skulu tekin hér
nokkur dæmi úr áfangaskýrslu
Þjóðminjasafns íslands. Býlið
Hamrahlíð var við rætur sam-
nefndrar hlíðar og mun hafa
staðið fyrir neðan veginn á móts
við hlið á girðingu Skógræktar-
félags Mosfellssveitar. Var hjá-
leiga frá Blikastöðum. Byggð
um 1850 og búið á henni að
minnsta kosti til 1890. Rústir
býlisins sást enn. Um 150 m
norðnorðaustan bæjarins á
Helgafelli er í brekkunni hóllinn
Hjálmur. Sagnir eru um að í
Hjálmi væri bústaður álfa.
Á landamerkjum Mosfells og
Hraðastaða um 20-30 m norðan
við Köldukvísl er hóll sem
nefndur hefur verið Hraðaleiði. í
Lýsingu Mosfells- og Gufu-
nessóknar frá 1855 segir: Það er
mælt, að Hraði hafí verið þræll í
fomöld, er hafí fengið ffelsi, og
hafí hann þá reist bæ sinn þar, er
enn kallast Hraðastaðir, og sé
þessi haugur yfir hann orpinn og
íbúðirtil sölu..
- hafðu samband -
Einar Páll Kjærnested • Löggiltur fasteignasali
Fasteignasala
Mosfelfsbæjar
Sími: 586 8080
www.fastmos.is
Þverholti 2 • Mosfellsbæ
við hann kenndur.
í Bjamavatni, þar sem Varmá á
upptök sín, segir þjóðsagan að
búið hafí nykur. Nykur var talin
vera skepna af öðmm heimi og
líktist hesti, steingráum. Þessa
skepnu mátti vart þekkja frá
hesti nema á hófunum sem snéru
öfugt. Nykrar höfðu þá ónáttúru
að ef maður settist á bak límdist
maður við bakið og skepnan
stormaði beint í vatnið sitt og
heimkynni með mann á baki og
voru það hans endalok.
Brauðhver var austast í landi
garðyrkjubýlisins Bjargs við
Skammadalsveg. Eins og nafnið
ber með sér var bakað í honum
brauð. Á Suður-Reykjum var
hana sé selið kennt.
Innan Mosfellsbæjar eru frið-
lýstar fornleifar á fjórum
stöðum. Hafravatnsrétt er þar á
meðal. I þjóðminjalögum
stendur m.a.: Friðlýstar fom-
leifar skal þinglýsa sem kvöð á
landareign þá sem í hlut á. Þeim
minjum, sem friðlýstar em, skal
fylgja 20 metra friðhelgað svæði
út frá ystu sýnilegu mörkum
fornleifa og umhverfís nema
kveðið sé á um annað. Því miður
hefúr Hafravatnsrétt ekki notið
þeirrar friðhelgi sem lögin kveða
á um. Eins og sést á þeim
tveimur myndum af réttinni sem
fylgja þessari grein þá hefur hún
kirkja. Ekki er vitað hvar kirkjan
stóð en talið er að hún hafí verið
austan og sunnan við núverandi
íbúðarhús Jóns M. Guðmunds-
sonar. Kirkjunnar er fyrst getið í
máldaga Þorláks biskups
Þórhallssonar frá um 1180. Hún
var lögð af með konungsbréfi
1765.
Norðan undir Grímmannsfelli,
undir hárri og fagurri brekku
niðri við Köldukvísl, á norður-
bakka hennar, eru rústir hins svo
kallaða Helgusels. Sagt er að
Helga, dóttir Bárðar Snæfellsáss,
hafi hafst þar við um hríð og við
látið mikið á sjá á síðustu 20
ámm. Nauðsynlegt er að ráðist
verði í viðgerð á réttinni sem fyrst
svo að hún fái aftur það
tignarlega útlit sem hún hafði
áður.
Agnes Stefánsdóttir
Kristinn Magnússon
fornleifafrœðingar
Steinunn Marteinsdóttir
sýnir á Hulduhólum
Steinunn með barnabarni og lítilli vinkonu á opnunardaginn
Laugardaginn 9. júní s.l. opnaði Steinunn Marteinsdóttir sýningu eftir
nokkurt hlé. Fjöldi manns kom á opnunardaginn. Sýningin ber
yfírskriftina „Málverk Leirverk“Hún verður opin daglega frá 14-18
nema mánudaga, til 24. júní.
©