Vísir - 06.11.1970, Blaðsíða 7

VISIR . Föstudagur 6. nóvember 1970.
cTVtenningarmál
Ólafur Jónsson skrifar um bókmenntir:
Af jörð ertu kominn
Guömundur Danfelsson:
Landiö handan Iandsins
(Önnur útgáfa)
ísafoldarprentsmiöja,
Reykjavík 1970. 212 bls.
T andið handan landsins, sem
^ fyrst kom út árið 1944, lýk-
wr sagnaflokki, trílógíu sem
hófst með skáldsögunni Bldi, ár-
ið 1941, og hélt áfram með
Sandi, 1942. Eru þessar sögur
nú afflar komnar út að nýju í
ritsafni Guðmundar Daníelsson-
ar ásamt þremur fyrstu skáld-
sögum hans. Af jörð ertu kom-
inn átti sagnaflokkurinn að
heita í upphafi „siiru, en þaö
nafn lagði höfundur þegar niður
með seinni bindum verksins, og
hefur ekki vakið það upp í end-
urútgáfunni. Engu að síður er
það Ijóst að sögurnar þrjár, Eld-
ur, Sandur og Landið handan
landsins, eru samstæitt verk og
verður aö reyna að meta það
í heilu lagi. Þaö var stærsta og
metnaöargjarnasta skáldverk
Guðmundar Daníelssonar fram
til þess tíma, og þótt hann hafi
síðar skrifað margar skáldsögur,
sumar þeirra sjálfsagt betri bæk
ur en hver þessi saga fyrir sig,
hefur hann ekki öðru sinni
færzt annað eins stórvirki í
fang. Ekki verður það ráðið af
eftirmálum þeim sem nú fylgja
sögunum að neinar umtalsverð-
ar breytingar hafi verið á þeim
geróar, öfugt við sumar fyrri
sögur höfundar í seinni útgáf-
um þeirra. Má ef til viM segja
að með sagnaflokknum Af jörð
ertu kominn hafi Guðmundur
Daníelsson komið fram ráðinn
og fuHmótaður rithöfundur —
með þeim kostum og gölilum
sem mótað hafa verk hans
síðan.
| eftirmála Sands víkur Guð-
mundur Danielsson nokkr-
um orðum að 'samhengi sagn-
anna þriggja, tilætluðu bygging-
arlagi verksins, og líkir' þvi við
algenga sjön i landslagi: tvö að-
greind straumvötn renna saman
og falla síðan í einum farvegi
til sjávar: „Sandur er tengdur
Eldi á þann hátt að nokkrar af
sögupersónum Elds eru einnig
sögupersónur í Sandi“, segir
hann. „Sandur er þó alls ekki
framhald af Eldi heldur gerast
báðar sögurnar samtímis. Þræð-
ir beggja sagnanna eru raktir
hliö við hlið... I niðurlagi
Sands renna söigurnar saman i
eitt. Þriðja bók þessa samstæöa
verks, Landiö handan landsins.
er beint framhaid beggja fyrri
bókanna.“
Það er að sjá aö höfundur
hafi haft þetta sögumynztur i
huga frá fyrsta fari. Þannig
byrjar Eldur með heimsókn Úlfs
Búasonar norður í land ti-I jarða
kaupa af séra Gylfa Sigurðssyni
f Nesi. Síðan kemur hann ekiki
meir við þá sögu, en aðalefni
Sands er saga foreldra hans,
Búa Úlfssonar og Gunnvarar
sem hrekjast af föðurleifð sinni
og berjast fjörutíu ára baráttu
til að komast þangað aftur —
tíl þess eins að bíða endanleg-
an ósigur fyrir óstöðvandi upp-
blæstri landsins, sandfokinu
sem- sagan dregur nafn af. Svo
langt er sögu þeirra ekki komið
fyrr en í þriðja bindi verksins
þar sem Búi úlfsson verður upp
Mæstriinum beinlínis að bráð,
ferst sjálfur með bæjarhúsum
sínum. Þá er sonur Búa, bróðir
úlfs, Reginvaldur, löngu orðinn
aöal-söguhetja verksins. En jafn
framt er í Sandi og Landinu
handan landsins rakin saga
bræðra séra Gylfa, Þorsteins og
Hrólfs Sigurðssona. Ef til vill
mætti segja að lýsing Þorsteins
í Sandi, Hrólfs í Landinu hand-
an landsins væri einskonar um-
gerð um sögu Búa og Gunnvar-

ar í fyrri sögunni, Reginvalds
Búasonar í þeirri seinni, á sama
hátt og lýsing séra Gylfa í Eldi
verður þar umgerö um sögu
Gísla Runólfssonar i Gröf. Og
lika er ljóst að minnsta kosti
öðrum þræði ber að leggja tákn-
rænan skilning í sögurnar.' Sjálf
heiti þeirra lýsa einskonar ein-
kennistáknum j>eirra hugar-
heirna sem 'þær vilja kanna og
lýsa: eldur mannlegra ástríðna,
foksandur félagslegrar upp-
lausnar ... úm Reginvald Búa-
son segir höfundur fullum fet>
um í eftirmála Landsins handan
landsins að á hann megi líta
sem hans eigin persónugerving,
túlk þeirra tilfinninga og við-
horfa sem ríkust voru f höfundi
þegar hann samdi sögurnar:
„Landið handan landsins er
hugsjónalandið, markmiðið,
nokkuö óljóst og draumkynjað
að visu, en samt sem áður sá
veruleiki, sem gerði amstur og
strit líðandi stundar marklaust
hjóm, eða að minnsta kosti ó-
merkilegt og ósamboðið þeirri
ungu kynslóð sem ég tilheyrði."
T^uömundur Daníelsson er að
upplagi rómantískur sagna-
maður, og hið flókna myuztur
hugmynda, atburða, mannlýs-
inga í þessu verki, sem nú hef-
ur verið reynt aó lýsa lauslega,
er í eðli sínu einnig rómantískt.
„Þvi að það liggur saga á bak
viö sögu, og maöur stendur á
bak við mann. Atburðirnir, þeir
eiga einnig sínar orsakir, og ein
hversstaðar vaka öriögin og
vefa voð sína.“ En greinilegt
mynztur er eitt, annað fullunn-
in voð, svo Mkingunni sé haildið
ti-l haga. Af jörð ertu kominn,
eða hvað nú á að nefna sagna-
flokk þennan í heilu lagi, varð
aldrei það stórvirki sem drög
voru lögð að í upphafi. Það
kann að þykja um of einföld
skýring að höfundinn hafi brost
ið úthald, útsjónarsemi til að
leiða söguefni sín til lykta. Svo
er þó um mannlýsingar verks-
ins, að þær virðast allar ein-
kennilega ófullnaðar. Samfara
hinni rómantísku lífsýn og
mannskilningi, örlagamynztri
verksins fer Guðmundur Daniels
son í þessuim sögum eins og
jafnan endranær með efnivið
raunsæislegrar frásagnar, sál-
fræðilegrar og þjóðfélagsilegrar,
og sjálft söguform hans kallar
á raunsæi til að verða raun-
verulega virkt. í mi'lli þessara
skauta frásagnarinnar vekst
togstreita sem lamar verkið og
drepur þvi á dreif, en verður
ekki sjálfstætt hreyfiafl sögu.
þrátt fyrir rómantísk sögu-
efni, mörg reyfaraleg sögu-
brögð má 1 þessum þremur sög-
um hvarvetna greina tilætluð
snið félagslegs og sálfræðilegs
raunsæis á frásögninni. Þótt
sögutíminn sé að sönnu harla
óljóst skilgreindur virðast þær
eiga aö gerast í raunhæfu, þekkj
anlegu umhverfi sunnanlands og
norðan undir lok síðustu aldar
og framan af þessari. úndir lok
verksins fer nýr timi auðsæi-
lega í hönd, sögutíminn er vaxt-
ar- og breytingaskeið á mtirk-
um nýrrar tíðar og gamallar.
úpphaf þeirra Nesbræðra, leið
Þorsteins til þjóðfélagslegs
frama og metorða, Hról'fs til
gegnrar bóndastöðu, Gylfa burt
frá kirkjunni, á vit drauma og
hugsýna, er minnsta kosti öðr-
um þræði skýrt sálfræðilegri
skýringu, en saga þeirra verð-
ur raunar nokkurn veginn mark-
laus án víðtækara félagslegs
baksviós en verkið lætur í té.
Engin mannlýsingin er rækt til
hlítar. Sögur Gísla í Gröf, Gunn
varar og Búa á Fosshóli eru
minnsta kosti öðrum þræði fé-
lagslegir og sálfræðilegir harm-
leikir þótt ’þessu fólki sé einnig
æt'Iað að tafca á sig táknræna,
þjóðsögulega vídd í verkinu.
Hlutdeild Nesbræðra á meðal
annars aö veita sögum þeirra
samhengi sín í miilli og við sögu
Reginvalds Búasonar í fram-
haldi þeirra. En þau tengsl
verða einungis formleg, hvorki
lffræn eða rökleg: þannig er
séra Gylfi einn um að tengja
fyrri hlutann, Eld vió seinni
hluta verksins. En þótt hann
skjóti upp kolli í Sandi og komi
allmikið við sögu í Landinu
handan landsins er hann þar
nokkurn veginn þarflaus, utan-
garna við framvindu sagnanna,
og engu sem máli skiptir aukið
við lýsingu hans i Eldi. Sam-
hengi tveggja seinni hluta
verksins helgast hins veg-
ar einkum af sögu Reginvalds
Búasonar sem þar er rakin í
samhengi, lýsing hans mundi
eiga að taka sem ávöxt af ytri
og innri umbrotum hinna fyrri
sagna ef mark væri tekið á
byggingarlagi- og aóferðum
verksins í heild. En hugsjón
framt'íðar, landsins handan
iandsins, verður mark'laus aö
þvi sfcapi sem lýsing samtíðar
mistekst í verkinu, hina fjöl-
skrúðugu, marglyndu mannlýs-
ingu brestur kjölfestu raun'hæfr
ar sálfræöi, fél'ags'legs raunsæis
ti'l að öðlast líf i verkinu.
ý að f'ramlengja Islands von
um hann Guðmund Daníels-
son? var spurt í þann mund sem
Landiö handan landsins kom út.
Hér skal ekki út í það farið að
ræða þá von nánar né hversu
hafi úr 'henni rætzt. Hitt er aug-
ljóst að miklar vonir voru
bundnar við sagnagerð Guð-
mundar Daníelssonar í upphafi
— ef til viilf meiri og marg-
brevttari vonir en líkindi voru
til að gætu orðið að veruieika.
Það er að skiilja að fyrsta sagan
í þessum flokki, Eldur, hafi á
sínum tíma hlotið hvað beztar
viðtökur lese-nda, en hinar seinni

Guðmundur Daníelsson.
síðri, og er þaö raunar mjög
s'kiljanlegt: Eldur er hei'lleg
rómantísk saga þar sem ýmsir
beztu kostir höfundarins njóta
sín vel. En það á viö um Guð-
mund Daníelsson eins og fleiri
höfunda í 'hans kynslóö aö mis-
tök þeirra eru einatt áhugaverö-
ari en það sem þeim tekst bezt.
Beztu sögur Guömundar eru
þær sem njóta ti'l nokkurrar
hlítar rómap.tískra söguefna og
mannskilnings, hans, þróttmik-
fflar frásagnargá'fu og hins
næma náttúruskyns — án víð-
tækari m-etnaðar en segja mergj
aða sögu. En vandi hans og
hans kynslóöar var að viðhalda
epískri og raunsæislegri sagna-
hefð á tímum gagngerðra sam-
félagsbreytinga, umbrota og
þróunar sem ögraði og vefengdi
viðtekna ská'ldskaparhúttu, end-
urnýja h'fræna hefð á tíma sem
bauð heim úrkynjun staðnaöra
forma. Sá vandi verður hvað
ljósas'tur í stórvirki Guðmundar
Daníelssonar frá æskuárunum
— sögunum þremur i þesisum
flokki.
Járniðnaðarmenn
Óskum að ráða vandvirkan og reglusaman
járniðnaðarmann til starfa við alls konar ný-
smíði. Maður vanur járnsmíði kemur til
greina.
Vélsmiðjan Normi,
Súðarvogi 26. Sími 33110.
VELJUM ÍSLENZKT
<H)
ÍSLENZKAN IÐNAÐ
ViS velium
- OFM
SíSumúIa 27 . Reykjavík
Síraar 3-55-55 og 3-42-00