Vísir - 02.03.1971, Side 7

VTSI R . Þriðjudagur 2. niarz 15»71.
cTkíenningarmál
Ölafur Jónsson skrifar urn tímarit:
KRISTINN ANDRÉSSON
OG HNIGNUN RAUNSÆIS
. <-‘»írý'Tg-vtt;
' A>>' í ??:»•> .
tí- <f ixH
f nýútkocnnu Tímariti Máls og
menningar, 3—4öa hefti ’70,
greinir Kristinn E. Andrésson
frá því í formála ritsins að
hann láti nú af ritstjórn þess.
Kristinn hefur stjórnað tímarit
inu um meira en 30 ára skeið
og þar áður ársritinu Rauðum
pennum, en Tímarit Máls og
menningar kom reyndar til í
beinu framhaldi þess. Lengj
framan af þessu tímabili var
Rristinn E. Andrésson vafalaust
einhver áhrifamesti bókmennta-
maður og gagnrýnandi í landinu,
en varanlegasta verk hans á því
svjði er ritið um íslenzkar nú-
timabókmenntir 1918—48, hin
eina saga samtíðarbókmennt-'
anna sem tiltæk er enn í dag.
Það er hætt við að líði á löngu
áður en metin verðj tii hlítar
áhrif Kristins_ bein og ó'bein,
á bókmenntir og bókmenntamat
sinnar samtíðar. Sízt af öllu
verður þeim afneitað eða gerð
ómerk með hrópyrðum pólitískra
andstæðinga hans, þó að þaðan
af síður megí gleyma því að
gagnrýni Kristins er jafnan póli-
tísks eðlis, þáttur í víðtækari
þjóðmálaskoðun og baráttu
hans. Satt að segja hygg ég að
óviða komj gleggra fram hve
náið svonefnd róttækni í fé-
lagslegum og pólitískum efnum
hefur farið saman við rómantísk
og fhaldssöm viðhorf í þjóð-
ræknis og menningarmálum i
'íslenz'kri' -vinstrihreyfingu um-
liðinna áratuga en hjá Kristni
E. Andréssyni og í Tímariti
Máls og menningar.
J^ristinn E. Andrésson varð
fræðilegur oddviti þeirrar
hi eyfingar félagslegrar róttækni,
pólitískrar hlutdeildar, nýrrar
raunsæisstefnu sem fór um bók-
menntirnar á fjórða áratug ald-
arinnar og entist a. m. k. fram
eftir fimmta áratugnum. Er rétt
mætt að segja aö Atómstöðin
setji punkt aftan við þetta skeiö
í sögu samtíðarbókmenntanna?
Svo mikið er víst að þessi hreyf
ing tók brátt að fjara út á ný,
megnaði ekki að semja sjg til
neinnar hlitar að nýjum og
breyttum tímumþótt áhrifa henn
ar hafi gætt fram á þennan dag.
í raun réttri fól hún í sér til-
raunir til að endurvekja og
virkja til nýrra nota sumt hið
bezta úr bókmenntalegum arfi
19du aldarinnar, rómantísk við
horf ijóðagerðar og raunsæis-
stefnu sagnagerðar, félagsleg
viðhorf raunsæismanna á ofan-
verðri öldinnj og þjóðernis-
hyggju rómantisku stefnunnar.
t>að er eftirsjá að þvi að Krist-
inn Andrésson skuli ekki hafa
lagt meiri og samfelldarj stund
á bókmenntir 19du aldar en
raunin er. Þær eru honum vafa-
laust meir að s-kapi en velftestar
samtíðarbókmenntir og viðhorf
pólitiskrar dægurbaráttu hefðu
vart sett gagnrýnj hans á því
sviði sömu takmörk og raun ber
vjtni um samtiðarbókmenntir.
En fyrir þvi sem nýstárlegast
er og róttækast í bókmenntum
efi.irstríðsáranna heíur hann alla
staðið framandi. Um það ber
Pókmenntasaga hans þegar vjtni
þó einkum ritgerðir hans um
Ijóðlist og sagnagerð seinni ára
i Timaritj Máls og menningar.
I hinu nýja tímaritshefti fá
forsjármenn þess dálítið
kaldranatega kveðju, þótt stilli-
lega sé tekið til orða, i mark-
verðustu grein ritsins, ritgerð
Vésteins Lúðvíkssonar um Ge-
org Lukács og hnignun raunsæ-
isins. í lok hennar segir Vé-
steinn:
„Þessi jjrein min er sprottin
upp úr eigin lögun til að átta
mig á því sem ég er sjálfur að
gera. Hún er þó ekki skrifuð
fyrir mig einan heldur með
íslenzka lesendur í huga, og
islenzka sósíalista ekkj sízt. Þvi
það sem 'rak mig af stað var
sú yfirborðskennda bókmennta-
umræða íslenzkra sósíalista sem
sjá hefur mátt sýnishom af
hér í tímaritinu (greinar Gunn-
ars Benediktssonar). Mér ofbauð
ejns og svo mörgum öðrum. Tátt
þoli ég jafnilla og stalínistískan
eða kirkjulegan konformisma.
Og fátt þykir mér jafnátakanlegt
og þekkingar og skilningsskortur
manna sem hafa haft góða að-
stöðu til að sigrast á hvoru
tveggja. Þeir sem það vitja geta
því litið á þessa grein sem ör-
titla kveðju til þeirra sem heimta
hetju- og átakabókmenntir eins
og við lifóum á Sturlungaöld
eða hnignunartímum grísku borg
ríkjanna. Og þá ekki síður sem
örlitla kveðju til þeirra sem
ekki hafa tekið ti! máls. þó
þeim hafi borið skvlda til þess,“
\/'iðfangS|efni Vésteins Lúöviks-
sonar i þessari ritgerð er
annars að segja nokkur deitj á
Georg Lukács, sem á seinni ár-
um nýtur almennrar viöurkenn
ingar. minnsta kostj á Vestur
löndum. sem langhelzti gagnrýn
andi og fræðimaður marxism-
ans um bókmenntir og fagur-
fræði. Vésteinn tekur sér fyr-
ir hendur að gera grein fyrir
nokkrum þeim meginatriðum í
bókmenntakenningum og heim
speki Lukácsar sem hann telur
að skýrt geti bókmennta-
þróun síðustu áratuga og
brugðið ljósi á stöðu bókmennta
í kapítalísku þjóðfélagi, eins' og
hann tekur til orða.
Þetta er eins og vænta má
heldur en ekk; flókið mál. Fag-
urfræði Lukácsar rekur rætur
um þýzka heimspeki aldarinnar
sem leið aftur til Aristóteleser:
hin klassísku hugtök „mímesis"
og „kaþarsis eru homsteinar
hennar. Listin fjallar um og
endurskapar efnivið veruleik-
ans sjálfs, hún hefur vakningar
eðli ti! að bera, stefnir að
„skírslu" mannlegs hugar. Við
þetta bætist ákveðnar frum-
spekilegar hugmyndir um „eðli
veruleikans“ og þó einkum og
sér í lagi gerð hins „kaþítalíska
samfélags” með hugtök eins og
,,hlutgerving“ og „firring“ að
lykilorðum Á þeim reisir hann
raunsæiskröfu sína til bók-
mennta sem í senn er af fagur-
fræðilegum og siðferðilegum
toga spunnin: listin á að leit-
ast við að sýna veruleikann
,.allan“, umskapa efnivið hans
í „týpiska heild“, og listin á
að orka á veruleikann og leit-
ast við að breyta honum til
batnaðar. Að mati Lukácsar eru
beinlinis allar miklar bókmennt
ir gæddar þessu raunsæiseðlj og
gagnrýni hans beinist að því að
kanna það og lýsa frá fornöld
til 19du aldar. En samfara
Thomasar Manns. En samfara
miklun hinnar raunsæju hefðar
fer gagnrýni nútímabókmennta
sem brugðizt hafi raunsæishlut-
verki sínu. f þeirri gagnrýni
„módernisma" í bókmenntum er
auðvitað fólgin krafa um nýtt,
sósíaliskt raunsæi sem í senn
viðhaldi hinni klassísku hefð
og semjj hana að nýjum tím-
um.
Kristinn E. Andrésson
^ð mínu viti er ritgerð Vé-
steins Lúðvíkssonar ekki
einasta, og kannskj ekkj einu
sinní fyrst og fremst, markverð
vega sínnar ýtkrlegu greinar-
gerðar fyrir ævi, hugmyndum
og kenningum Georgs Lúkácsar
— þó að sönnu sé að henni harla
mikið nýnæmi í íslenzkri bók-
menntaumræðu. En Vésteinn er
auðsæilega höfundur sem tekur
skáldskap sinn' og sósíaliska
heimsskoðun alvarlega leggur i
hvort tveggja vitsmunalegan'
rrietnað, Og grein hans felur í J
séi- tilraun til að gera upp við I)
sig, á grundvelli umræðunnar
um Lukács, drög að fagurfræði,
starfsaðferðum við skáldskapar-
verkefni sem honum virðast
brýn.
Frá þessu sjónarmiðj finnst
mér greinargerð Vésteins fyrir
hugmyndarlegum bakhjalli Luk-
ácsar í marxískum fræðum tor-
kennilegust í ritgerð hans. Eins
og hann bendir reyndar á sjálf
ur er tízkuorð eins og ,,firring“
teygjanlegt til að merkja nánast
hvern skratta sem er. En þvi
má bæta við að á íslenzku merk
ir það nánast alls ekki neitt,
eitt sér. og þarf við nánarj ein-
kunnar til að veröa skilj-
anlegt. „Vitfirring" er gamalt og
gott orð, og nýmyndun eins og
„lífsfirring" auðskilin í sínu sam
hengi, en auðvelt er að mynda
ný orð með sama hætti: „vald-
firring", „stéttfirring" til dæm-
is. I' ýmsum samsetningum sín-
um kann „firring" að vera full-
komlega nýtilegt hugtak í um-
ræöu um sálfræðileg, félags-sál-
fræðjleg og pólitisk efni. Allt
öðru máli gegnir þegar fara á
að nota „flrringuna" í einhverri
almennri merkingu, studda
þessu sífellda dæmi urn iðnverka
manninn við færiband sitt, sem
allir þekkja úr Nútíma Chaplins,
sem tæmandi dæmi um lífshætti
í „kapitalisku samfélagi", hunz-
un þess á öllum mannlegum
verðmætum og hvað það nú hejt ^
ir, og gera því skóna að þessu
böli muni brátt Ijúka með ,,sósí
aliskrj byltingu og afnámi eign
arréttarins". Gildir þá reyndar
einu þótt í stað rómantiskrar
byltingarhugsjónar sé sett
útópísk og hugsjón byltingarinn
ar miklu gerð að órafjarlægu
marljEi á aldalangri vegferð mann
kyns. Sama gildir kenninguna
um „hlutgervingu" verðmæt-
anna, vörueðli lífs- og starfs-
hátta nú á dögum, að einhliða
pólitísk notkun hugtaksins býð
ur heim einföldun, rómantískri
afmyndun flókins og margbrot
ins veruleika. En ekkj er að því
að spyrja að „firring", „hlutgerv
ing“ eru jafnan neikvæð hug-
tök, böl sem bæta þarf með rót-
tækri aðgerð og notuð í ádeilu
skyni, og ádeilan virðist oft
og einatt byggjast á frumspeki-
legri draumsýn ,náttúrlegs“
mannlífs og samfélagshátta. Það
skrýtna er hve náskyld þessi
frumspekilega sýn hins „fagra,
sanna og góða“ mannlifs eftir
byltingu viröist hinni róman-
tísku óskmvnd bændasamfélags
ins gamla sem er svo algeng i
íslenzkum bókmenntum.
Jþkki verður sagt með sanni að
a Vésteinn Lúðviksson fram-
fleyti slíkum og þvílíkum
sfbernsku-hugmyndum í ritgerð
sinni um Georg Lukács og raun
sæið. Hitt er meira spursmál
hvort hann vísar þeim nokkru
sinni á bug. Auk þess að gera
grein fyrir kenningum Lukács-
ar beinir hann að þeim gagn-
rýnj i einstökum atriðum, eink-
um viðhorfum hans við „mód-
ernisma" bókmenntanna. en
hitt verður ekki Ijóst í hve mikl
um mæli hann vill gera fræði
hans að sínum. Svo mikið er
vist að fagurfræði eða bók-
menntakenning Vésteins, sem
hann -reifar í þessarj ritgerð,
felur í sér kröfu um „raunsæi”
og „samfélagslega, hlutdeild”,
stefnir að byltingarsinnuöum
bókmenntum. En eitt er áhuga
verð bókmenntakenning, skiln-
ingsleið að bókmenntum sem
raunsæishugtak Lukácsar ótví-
rætt markar, annað lífvænleg
starfsfræði skáldskaparverka. í
kenninguna er innbyggð sú trú
kredda dogmatismi að hér sé
um að ræða hinn eina rétta
skilning skáldskapar, eins og
gerist um normatífa fagurfráeði.
Eigi skáldskapur að gegna þvi
„þekkingar og skilningshlut-
verki" sem Vésteinn getur í rit
gerð sinni og „ekki er háegt að
rækja á öðrum sviðum bók-
mennta” verður hann hins veg
ar að vera óbundinn af kreddu,
frjáls að starfa að efnivið veru
leikans án hinnar einföldustu
heimsmyndar manns og þjóð-
félags sem fræðjn setur honum
fyrir fram. Gildi þessarar rit-
gerðar er ekki sízt i þvi fólgið
hve skýrt hún orðar þennan
vanda — þótt hún ráði auðvit-
að ekki fram úr honum. Til
þess hrekkur ekki fagurfræði,
til þarf lifvæn, starfhæf skáld-
rit.
Sendisveinn
! kiG'ÍÉferij
Flugfélag íslands hf.
Sendisveinn óskast nú þegar hálfan eða all-
an daginn. — Uppl. í söluskrifstofunni
Lækjargötu 2.
FLUCFELACISLANDS
Eikarporket
23x137x3000 mm
Otrulega ódýrt
tvllakkad
HANNES ÞORSTEINSSON & Co. h/f
Stmi 85055