Vísir - 02.06.1972, Blaðsíða 7

VÍSIR. Föstudagur 2. júni 1972.
7
cJyMenningarmál
SAGA OG ÞJOÐFRÆÐI
réttlæti, og saman viö var
kannski blandað hinu og þessu úr
kærleiksboðskap kristninnar. En
nú hafa ár liðið og þess sjást þeg-
ar ýms merki, að bólan sé farin
að hjaðna. Hreyfingunni er að
visu haldið áfram, en i öllum há-
skólum heims verður nú vart
sömu sögunnar, að eftir stendur
litill minnihlutahópur, sem
nennir að halda baráttunni áfram
meira og minna i bland við
metnaðargirnd og valdastreitu.
Þessir minnihlutahópar róttækra
manna vilja nú regera yfir öllu og
ýta öðrum frá i óumburðarlyndi
og mannfyrirlitningu. Smám
saman eru þeir að hætta að túlka
annað en eigin valdafikn, og eftir
nokkur ár verða þessir fyrir-
ferðarmiklu foringjar allir komn-
ir upp i hálaunuð embætti og
nefndir. Með nokkrum rétti má
þannig stimpla þessa hreyfingu
sem tizkubólu, en það breytir ekki
hinu, að hún hefur haft geysilega
viðtæk áhrif og með breyttum
lifsviðhorfum ætti það að stuðla
áfram að þvi að almenningur
verði ekki jafn afskiptalaus og
áður um sin samfélagsmál og
vaxandi gagnrýni sé haldið uppi á
framkomu valdhafanna i þjóðfé-
laginu.
Og svo er það siðasta bólan,
þessi furðulega Jesú-hreyfing,
sem nú bólgnar út. Slikt og þvilikt
hélt maður ekki, að maður ætti
eftir að upplifa. Að visu hafa alls-
kyns trúargrillu-menn og sér-
trúarflokkar alltaf starfað undir
niðri, en almennt hefur verið
hlegið að tiltektum þess fólks.
Það hefur t.d. laglega verið gert
grin að lúðrablæstri og herskipu-
lagi hjálpræðishersins. Fyndnar
paródiur hafa verið skrifaðar um
allsnakinn engladans eða kadett-
inn Kristófer. Með aukinni
menntun og menningu var eins og
þjóðirnar væru að vaxa upp úr
þessari fornaldar hérvillu, svona
dellu eins og þvi að einhver guð
væri til. öllu sliku drasli átti að
sópa burt. Hinn róttæki og frjáls-
lyndi Þorsteinn Erlingsson
hreinsaði loftið i yfirdrepsskap
kristninnar, en samt er það
undarlegt a_ð sumir halda þvi
fram, að hann hafi einmitt verið
sterk trúaður maður, ja furðulegt
er það.
Nei, við vorum vaxnir upp úr
slikri vitleysu. Fólkið var orðið
svo menntað, menn horfðu svo
raunsæjum augum á allt, visindin
voru svo frábær og sönnuðu að öll
Biblian væri eitt bull. Hugsa sér
þvilika vitleysu að jörðin væri
ekki nema nokkurra þúsunda ára
gömul, eða ruglið um þennan
Jesú, sem ýmist var rómverskt
hernámsbarn, eða hafði aldrei
verið til. Það var hlægilegt af
nokkrum ungum manni að
virðurkenna að hann væri krist-
inn, hvað þá að hann væri
káffúemmarri, það var nú há-
mark vitleysunnar og skemmti-
legt að skella nokkrum háðsglós-
um á slika furðufugla.
Og raunvisindin unnu sigra,
það vantaði ekki. Allsstaðar þótti
okkur birtast nýr og glæsilegur
héimur raunvisinda og kaldrar
rökhyggju i pólitik. Það þurfti nú
ekki mikið á þessum kynlega
kristi að halda til að byggja upp
fullkominn heim.
En hvar stöndum við svo eftir
allt saman i hinum viðbjóðslega
mengunarpotti, þar sem haldið er
áfram að berjast um bita upp-
hefðar og valda, þar sem kúgun
og djöfulgangur i hverri mynd
rikir undir ægiveldi atómsprengj-
unnar. Kannski hefur heimurinn
aldrei verið verri en i dag. Og
allt i einu gerist það, að ungt fólk
ris upp i hrönnum og þorir að
kannast við, að það sé kristið.
Þetta er alveg furðulegt og óskilj-
anlegt, og þýðir ekkert að hlæja
að þvi. Þetta hélt ég að aldrei ætti
þó eftir að gerast, og sjálfsagt
risa einhverjir upp úr gröf sinni
og snúa sér við, og einhverjir fara
að lesa skemmtilega gamla bók-
menntakafla um kom kom kom i
hænsnaherinn, en það hrin ekki á.
Og auðvitað enn eitt tizkutildrið
og gróðabrallið á bak við, það
verða seldar skyrtur ,,Jesús er
minn herra” og plötusalar græða.
En á bak við ristir þetta dýpra og
það kemur til með að hafa viss
áhrif. Af einhverjum undarlegum
orsökum hefur heimur kaldrar
raunhyggju, valdagræðgi, blóðs-
úthellinga eftir vonsvik hinna
mannlegu stefnuhreyfinga, enn
þörf fyrir þennan furðulega Jesú,
sem kannski var aldrei til.
Þorsteinn Thorarensen.
Eins og auðvitað er
koma út margskonar
timarit um fagleg og
fræðileg efni, gefin út af
stéttarfélögum og stofn-
unum i viðkomandi
fræðigreinum. Þetta eru
timarit lækna, lögfræð-
inga, verkfræðinga, svo
eitthvað sé nefnt, eða rit
eins og Fjármálatiðindi,
sem Seðlabanki íslands
gefur út, Hagtiðindi sem
Hagstofan gefur út eða
Veðráttan, rit Veður-
stofu íslands.
En einnig kemur sitthvað út af
timaritum um fræðileg efni, ætluð
almennum lesendum. Alþýðleg-
ast og útbreiddast slikra tima
rita má vera að Arbók Ferða-
félags tslandssé: alþýðleg og að-
gengileg leiða- og landlýsing
iþætt fróðleik um jaröfræði og
sögu meðal annars. Vel má vera
að óeðlilegt sé að kalla rit af
þessu tagi timarit. En algengt er
að timarit um alþýðleg fræði,
sögu og bókmenntir styðjist við
félagsskap áhugamanna um efn-
ið. Slik rit eru samt ekki alténd
ýkja alþýðleg að efni eða fram-
setningu. Þannig er t.d. helzta rit
um náttúrufræði á islenzku,
Náttúrufræðingurinn (4), gefið út
af Hinu islenzka náttúrufræði-
félagi og nefnist raunar að undir-
heiti „alþýðlegt fræðsiurit um
náttúrufræði.” Og félag islenzkra
veðurfræðinga gefur út Veðriö,
(2), timarit handa alþýðu um
veðurfræði.
Merki íslands
Þrjú helztu timarit um söguleg
og menningarsöguleg efni á is
lenzku eru öll ársrit, gefin út af og
handa félagsskap áhugamanna
um viðkomandi fræðigreinar.
Þau eru Árbók Hins fslenzka
fornleifafélags, „fræðilegt rit um
menningarsöguleg efni, einkum
fornleifafræði, listsögu, listiðnað-
arsögu, þjóðháttafræði og fleira,”
Saga, timarit Sögufélags, og
Skirnir, timarit Hins islenzka
bókmenntafélags.
Af þessum ritum held ég að Ar-
bók Fornleifafélagsins hafi verið
eindregnast fræðilegt timarit um
sina daga. En jafnan birtast þar
fjarska læsilegar, fróðlegar rit-
gerðir sem ætla má að allir les-
endur láti sig skipta sem á annað
borð hafa áhuga a sögu og þjóð-
fræðum Or nýútkominni Arbók
1971 nefni ég bara grein eftir
Kristján Eldjárn, ritstjóra henn-
ar, um vopnafund norður i Húsa-
víkurfjöllum haustið 1965, Þrir
atgeirar nefnist hún, og stutta
grein eftir Þór Magnússon þjóð-
minjavörð um staursetningu —
sem reynist hafa tiðkast allt fram
á þessa öld.
En aðal-ritgerð Arbókar að
þessu sinni er um skjaldarmerki
Islands eftir Paul Warming,
danskan fræðimann i skjaldar-
merkjafræði, sem vera mun held-
ur sjaldgæf fræðigrein hérlendis,
birt á dönsku i ritinu en stuttur
efnis-útdráttur fylgir á íslenzku.
En það er i stytztu máli efni
greinarinnar að höfundur telur
sig hafa fundið i franskri
skjaldarmerkjabók frá 13. öld
merki það sem Hákon konungur
gamli fékk Gissuri jarli árið 1258
eins og kunnugt er af sögum. En
auk þess gerir hann sér ákveðnar
hugmyndir um annað fornt merki
eða islenzka „þjóðliti” frá þjóð
veldisöld.
íslenzk fræði og al-
mennir lesendur
Eins og að sinu leyti Árbók
Fornleifafélagsins virðast Saga
og Skirnir sjálfkjörinn vettvang
ur fræðimanna, hvert á sinu
sviði islenzkra fræða — en á hinn
bóginn vantar tilfinnanlega við-
lika rit t.a.m. um islenzka tungu
og málfræði. Það er vandi þess-
ara timarita að þau þurfa i senn
að vera vönduð fræðileg timarit
og fjalla svo um efni sin að höfði
til fleiri en fræðimanna, við hæfi
almennra lesenda og allra áhuga-
manna um sögu, þjóðfræði og
bókmenntir. Útgefendur gætu að
sönnu gert upp hug sinn um að
gera þau að einhliða „visindaleg-
um” timaritum, en það hygg ég
samt að væri til litillar þurftar
fræðunum, fræðimönnum, eða al-
mennum lesendum við okkar að-
stæður. Það er bæði verðugt og
meira en nóg verkefni handa
þessum ritum að viðhalda sam-
bandi almennra lesenda i landinu
við það sem fram fer i fræðunum
á hverjum tima. En það er lika
mála sannast að þótt vel takist til
verða þessi eða önnur þvilik
timarit aldrei „betri” rit en fræð-
in leyfa sjálf á hverjum tima.
Þessi rit sem nú voru nefnd,
Náttúrufræðingurinn, Arbók
Fornleifaíélagsins, Saga, Skirnir
standa flest á gömlum merg öll
géfin út af félögum sem i önd-
verðu starfa i bóklitlu landi, á
fjárvana markaði, og er ætlað að
ná til alls almennings i landinu.
Þáttur i þvi starfi hefur verið út-
gáfa ódýrra alþýðlegra fræðirita
— og Hið islenzka bókmennta-
félag var sem kunnugt er i upp-
hafi sinu „alþýölegt bókmennta-
félag” og eitt helzta „forlag” á
landinu á öldinni sem leið eins og
Mál og menning og Almenna
bókafélagið eru nú. En er ekki
þetta hlutverk félaganna, þetta
útgáfu-form löngu úrelt7
Þótt svo megi virðast ræðst
samt útgáfustarf Bókmennta-
félagsins, Fornleifafélagsins
o.s.frv. enn i dag af upphaflegu
skipulagi þeirra. Félagsmenn fá
ársrit þeirra gegn árgjaldi sinu,
sem sett eru eins lágt og kostur er
þótt þau eigi lika að leggja félög-
unum fé til annarrar starfsemi
sinnar. Er þaö ekki augljós fá-
sinna að selja mynriarlega bók
eins og Arbók Fornleifafélagsins
á einar 350 kr. Náttúrufræðinginn
á 250? Samt munu öll þessi félög
vera tiltölulega fámenn svo að
þegar þess vegna fara rit þeirra
engan veginn eins viða og efni og
ástæður standa, eða ættu að
standa til. Þetta er alveg öfugt við
hin félagsbundnu timarit sem áð-
ur hefur verið vikið að i þessum
þáttum (12/5) sem félags-áskrift-
in tryggir viðtæka útbreiðslu og
óhultan fjárhagsgrundvöll — fyr-
ir utan aðgang að arðvænlegum
auglýsingamarkaði sé eftir þvi
leitað.
Litil hætta mun vera á þvi að
þessi timarit liöi undir lok en hitt
kann að þykja nauðsyn að efla og
bæta hag þeirra frá þvi sem nú er.
Hvernig sem þvi verður að öðru
leyti hagað virðist litil ástæða til
að verðleggja þau lægra en við-
lika vandaðar bækur á almennum
markaði. Þvert á móti mætti i
trausti á áhuga félagsmanna
selja þau hærra verði til eflingar
útgáfustarfinu. Og það virðist
augljóst mál að þessi félög og
timarit, og ef til vill önnur þeim
lik, ættu margt að vinna með
samstarfi sin i milli eða við þriðja
aðila um hina tæknilegu hlið út-
gáfustarfsins, prentun, dreifingu
og útbreiðslu.
Blessuð sértu sveitin
min
En margt fleira kemur út af
timaritum um sögu og þjóðfræði
en nú hefur verið nefnt, einkum
rit sem einu nafni mætti nefna
átthagarit og einkum fjalla um
söguleg efni og þjóðlegan fróð-
leik hvert í sínu héraði. Þessi rit
töldust 8 árið 1969, og er þá Tima-
rit þjóðræknisfélags íslendinga i
Vesturheimi meðtalið. Af þessu
tagi ert.a.m. Goðasteinn,timarit
um menningarmál, gefið út á
Skógum undir Eyjafjöllum (2h.
180 bls.), en flest eru ársrit og ein-
att myndarlegar bækur: Arbók
Þingeyinga (222 bls.), Blik.ársrit
Vestmannaeyja (408 bls.), Skag-
firðingabók (203 bls.). En nýtt rit
af þessu tagi er t.a.m. siilur,
norðlenzkt timarit, gefið út á Ak-
ureyri, sem kom út I 2 heftum i
fyrra, 212 bls. að stærð og birtir
margs konar sögulegar frásagnir
og þjóðlegan fróðleik.
Rit eins og þessi eiga augljós-
lega allt komið undir áhuga
heimamanna og ættrækinna les-
enda út i frá, og þau njóta sjálf-
sagt héraðsbundinna, jafnvel að
einhverju leyti félagsbundinna
áskrifta. En ekkert er þvi til fyr-
irstöðu að þau verði, þar sem vel
er á haldið, bæði læsileg og nyt-
xxxxxxxxxmxxxmxxx
K V
X X
x Um blöð og tímarit x
x X
| eftir Ólaf Jónsson x
x x
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
samleg timarit, hvert i sinni sveit
og fyrir áhugamenn út i frá um
fræði þeirra.
Dánartal
öfugt við viðgang átthagarit-
anna hefur á undanförnum árum
sifelldlega verið að draga af þeim
timaritum sem fjalla „um bók-
menntir og menningarmál” fyrir
almennan markað. Tala slikra
rita sem hafizt hafa, dafnað betur
eða verr um nokkurra ára skeið,
en liðið siðan undir lok, væri ugg-
laust furðu há ef allt væri talið
saman: Helgafell, Llf og list,
Birtingureru liklega þau timarit
af þessu tagi sem mest hefur
kveðið að undanfarna áratugi.
A seinni árum virðist enn örð-
ugra en áður að koma á fót nýj-
um timaritum um bókmenntir og
listir, en þær tilraunir sem þó eru
gerðar (Leikhúsmál, Leikritið)
fara jafnharðan út um þúfur. Og
jafnframt þrengist sifellt hagur
hinna eldri timarita um menning
armál sem a.m.k. sum hver virð-
ast hreint ekki vita hvort þau eiga
að reyna að lifa lengur eða
leggjast fyrir og deyja. Eimreiðin
hefur lengi verið að veslast upp
og er það hörmungasaga. Hún
kom úti fyrra, litill árgangur (2h,
131 bls.) en hefur ekki komið i ár,
og mun allt i óvissu um framtið
hennar. Siðan Birtingur lagðist
niður er ekkert timarit lengur til
sem talizt getur vettvangur ungra
rithöfunda og listamanna sér i
lagi — en frá þvi fyrir strið hafa
slik tímarit oftast verið uppi.
Arið 1971 var 77. árgangur Eim-
reiöarinnar. Afmælisári hennar
fylgdi efnisskrá ritsins 1945-69,
eftir Stefaniu Eiriksdóttur,
myndarlegt rit, til viðbótar efnis-
skrá 1895-1945 eftir Stefán Einars-
son, sem tekin var saman þegar
Eimreiðin varð fimmtug. Slikar
efnisskrár eru þarfaþing, svo sem
lykill aö timaritum sem lengi
hafa komið út. Af efnisskrám
Eimreiðarinnar má glögglega sjá
hve mikilsvert rit hún var framan
af — og hvernig af henni hefur
dregið hægt og hægt á umliðnum
áratugum. En slik dæmi eru
fleiri, hvað sem tekur við hlut-
verki hinna gömlu timarita, — ef
nokkuð.
önnur rit geta ekki dáið þótt
þau eigi sjáanlega ekki neitt til að
lifa fyrir lengur: Andvari.sem nú
er „timarit Bókaútgáfu Menning-
arsjóðs og Þjóðvinafélagsins” og
nýtur félagsáskrifta fastra kaup-
enda forlagsins. Bókafélög eru
vinsælt og rótgróið útgáfuform
hér á landi, en ekki einu sinni
bókafélögin virðast lengur
megna að tryggja viðgang tima-
rita sinna. Almenna bókafélagiö
er löngu hætt að gefa út Félags-
bréfsitt. Timarit Máls og menn-
ingarað vísu má heita myndarleg
asta bókmenntatimarit okkar
þessi árin. En æ meiri ólestur
kemst á útgáfu þess. A miðju ári
1972 er það ekki komið nema fram
i miðjan árgang 1971!
Lifsvonir
Einasta tímarit sem á undan-
förnum árum hefur sýnt nýstár-
iegt framtak á efnissviði menn-
ingarmála er Samvinnan, sem
áður fjallaði sér i lagi um kaup-
félagsverzlun, málgagn sam-
vinnuhreyfingarinnar og SIS.
Hún hefur skipt um ham, orðin að
óháðu timariti um þjóðmál og
menningarmál, efnsmikið og
myndarlega gert rit og kemur
reglulega út 6 sinnum á ári. Og
Samvinnan mun vera með út-
breiddustu timaritum á landinu.
Hvað sem mönnum viröist um
efnisval, rithátt og ritstjórn Sam-
Vinnunnar á siðustu árum, sýna
þessi stakkaskipti hennar að
einnig á sviði menningarmála er
ráðrúm fyrir nýtt framtak i tima-
ritagerð. Undir sliku framtaki
kann lika lifsvon hinna gömiu
rimarita um menningarmál að
vera komin.