Vísir - 14.12.1972, Side 7

Visir. Fimmtudagur 14. desomber 1972
cTMenningarmál
Ólafur Jónsson skrifar um bókmenntir:
Umbi ó Eyrarbokka
Guðinundur Danielsson — teikning eftir Halldór Pétursson á kápu
bókar þeirra uni „skákeinvigi aldarinnar”.
ÞAÐ SEM
FISCHER
SAGÐI
GuðmundurDanlifiiiÍ
Guðmundur Danielsson:
JANHBLÓMID
Skáldsaga
ísafoldarprentsmiðja 1972. 273
bls.
Aldrei sliku vant
hefur ný skáldsaga eftir
Guðmund Danielsson
fengið heldur ómildilega
dóma i blöðum að
undanförnu. Svona á
seinni skipunum má þvi
vera að tilhlýðilegt sé í
fyrstu að reyna fremur
að sjá kost en löst á
Járnblóminu.
Og það þarf að visu ekki að leita
lengi að kostum á sögunni. Guð-
mundur Danielsson hefur alla
sina tið verið heilmikill frá-
sagnamaður. Og uppistaða at-
burðanna, frumatriði mann-
lýsinga, frásagnarháttur hans i
Járnblóminu: saga Samsonar
fyrrum sjómanns á Skaga, tilv.
kartöflubónda og siðan sveitar-
lims i Brimveri, loks fjölvöru-
kaupmanns i Hlaðbæ, þetta er
vissulega efniviður forvitnilegrar
sögu sem Guðmundur ætti eftir
guðs og manna lögum að vera
mætavel fallinn til að segja
Járnblómið er þriðja skáldsaga
Guðmundar Danielssonar um
Brimver og Hlaðbæ. Tvær hinar
fyrri, Húsið og Turninn og ten-
ingurinn, gerðust einkum á meðal
höfðingja og máttarviða sam-
félagsins. liðinnar tiðar og
komandi. Þar fór saman óglöggur
metnaður einhvers konar þjóð-
félagslegrar lýsingar og mestur
áhugi á sálfræðilegri könnun
sögufólksins. Járnblómið gerist
hins vegar á meðal almúga, og
má vera að það sé kostur á
sögunni, að þvi leyti sem það
leyfir óhátiðlegri tök á efninu og
frjálsri frásögugáfu höfundarins
betur að njóta sin. Það má líka
með sanni segja að atburðarás i
Járnblóminu, tekin og rakin út af
fyrir sig, sé með hinum mestu
ólikindum — og má það þó kyrrt
liggja svo lengi sem höfundur
lætur sér nægja að segja frá fólki
og atburðum. Þrátt fyrir allt
verður seint spunnin upp svo ólik-
indaleg atburðarás i skáldsögu að
ekki gerist óliklegri hlutir i
virkilegleikanum. Og Guðmundi
Danielssyni lætur einatt vel að
draga upp i stuttu máli skýrar
mannlýsingar og skipa saman
atburðarás,láta hlutina gerast i
samhengi læsilegrar frásagnar.
En jafnframt er engu likara
en hann ætlist til þess af sögum
sinum að þær beri einhverja við-
tækari merkingu en mann-
lýsingar og sjálfir atburðir þeirra
endast til að gefa lesandanum til
kynna. Hann leiðist þvi til að
auka við söguefni sin einhvers
konar tákniegri útleggingu
þeirra, sumpart eigin rómi i sög-
unni, en sumpart fyrir munn
sögufólksins sjálfs, einatt með
uppskrúfuðum hátiðleik i orðfæri
og stil. Og hin kyndugu ummæli
sjálfs hans um söguna, sem látin
eru fylgja henni, að Járnblómið
sé i verunni „skáldsaga um vel-
ferðarrikið og trúna”. ber
sjálfsagt að taka til skýringar á
þessum efnisþætti hennar.
Af þessum tvistringi i sögu-
efninu leiðir margvislega ringul-
reið, lausatök og losarabrag
bókina á enda á efnivið og' að-
ferðum höfundarins. Guðmundur
Danielsson hefur dregið saman i
Járnblómið margvisl. efni kát-
legrar og kaldhæðinnar þjóð- .
háttalýsingar frá undanförnum f
aldarþriðjungi eða svo. Það er
hvarvetna auðséð á bókinni að úr
þessu efni mætti semja rifandi frá
sögu. En þvi miður kafna sögu-
efnin hvarvetna i allt að þvi óþol-
andi uppgerð.
Margt af þvi tagi er lagt i munn
kvenfólkinu i bókinni, frú Lúisu á
Bóli, mæðgunum Sóleyju og Viólu
Samson. En sér i lagi er það séra
Gils Orvar sem löngum stundum
verður talsmaður höfundarins i
sögunni — og með honum undir
sögulokin mikill vandræðagepill,
þjóðfélagsfræðingur frá
Nýfundnalandi, nefndur Bruce
van den Loon. Hann er eins konar
Umbi undir Jökli i þessari sögu,
til þess kominn að rannsaka og
semja ritgerð um mannlif i Brim-
veri, umskipti hins litla sam-
félags á nýjum timum, við vel-
ferð, En fyrr en varir , segir
hann, „hef ég dregizt inn i mann-
lif sem ég ætlaði að standa utan
við, svo ég gæti virt það fyrir mér
eins og maður horfir á sjónleik.
Nú hef ég flækzt upp á sviðið og er
allt i einu farinn að leika með —
og þar með hættur að vera dóm-
bær”.
Ásamt séra Gilsi leggur hann
sögunni til hennar hátiðlegu for-
mála um leit kynslóðanna að
nýjum lifsgildum, þegar hin
gömlu hafa verið eyðilögð, tákn-
gerða i Járnblóminu annars
vegar, hins vegar rafmagns-
krossinum nýja á kirkjuburst i
Brimveri. Sú saga er nógu
neyðarleg út af fyrir sig, auk þess
sem hún gæti verið dagsönn. En
með þessu móti er henni ofgert —
eins og svo mörgu öðru í þessari
sundruðu sögu. En önnur um-
merki lætur Brúsi þessi ekki eftir
sig i sögunni.
A séra Gilsi má hins vegar
glöggt sjá brotalamir sögunnar:
hann er i rauninni aðgreinilegur i
þrjár mismunandi personur. 1
fyrsta lagi er hann prestur i
Brimveri og kemur þá nokkuð við
sögu mæðgnanna Sóleyjar og
Viólu. í öðru lagi þjóðgarðsvörður
á Þingvöllum og á það eitt erindi
þangað að Vióla geti háttað hjá
honum, sem er að sinu leyti,
endurtekning á fyrra ævintýri
hans með móður hennar. Og i
þriðja lagi er hann bókavörður i
Hlaðbæ án þess að eiga annað er-
indi i söguna en leggja út efni
hennar fyrir lesendunum, yfrið
hátiðlegur i bragði.
Burtséð frá hinum hátiðlegri
útleggingarefnum hennar er það
einkennilegast um Járnblómið
hversu kynósa sagan er. Sam-
skipti sögufólks, hinna tveggja
kynslóða sem sagan lýsir, eru
fyrst og fremst kynferðislegs
eðlis, kynhvöt þeirra það afl sem
knýr atburði fram i sögunni og
veitir hinu sundurleita efni
hennar samhengi. En þetta innra
sálfræðilega samhengi söguefnis-
ins tekst ekki að nýta og gera
raunverulega virkt i sögunni neitt
fremur en margbreyttan efnivið
raunhæfrar þjóðlifslýsingar — af
þvi að höfundinum finnst vist að
gitthvað allt annað vaki fyrir sér
eitthvað „mikið” um „lifið”.
(iuðmundur Danielsson:
SKÁKHINVÍGI ALDAKINNAK i
KKTTU ljósi
Teikningar eftir llalldór Péturs-
son.
Bókarauki: skákskýringar eftir
Trausta Björnsson og Gunnar
Gunnarsson.
Isaloldarprentsmiðja 1972. 345
bls.
Þeir sem ekki fengu nóg
af skákfréttum og greinum
i blöðunum endilangt
sumarið í sumarog reyndar
allt frá því í fyrravetur —
þeireiga leikinn núna. Þeir
eiga að fara strax og fá sér
einvigisbók Guðmundar
Daníelssonar, allra helzt ef
þeir hafa líka gaman af
teikningum Halldórs
Péturssonar.
Þeir sem á hinn bóginn fengu
nóg af skák-frásögnum i sumar
og hafa þar á ol'an litið eða
kannski alls ekkert gaman af
Halldóri, þeir ættu að halda sig
sem allra lengst frá bók þessari.
Hún getur varla orðið þeim til
annars en leiðinda. Einvigisskák-
irnar sjálfar hlýlur að vera hægt
að komast yí'ir með ódýrara móti
en i „bókarauka”, á jólamark-
aðsverði. Birtust þessar skák-
skýringar annars ekki lika i blöð-
um i sumar?
Likast til er þe'ssi bók prýðilegt
dæmi um umsvif og atorku
manna á iólabókamarkaðnum —
þegar þeir (aka á honum stóra
sinum. Til er fenginn rithöfundur
að skrifa bók um skákeinvigið
sem sannanlega ber ekkerl
beskyn á skáklist, eða svo segir
hann sjálfur á fyrstu siðu sögu
sinnar. Hann var ekki einu sinni
viðstaddur einvigið sjálft, nema
þá allra siðustu skákirnar, og svo
lokahófið, „veizlu aldarinnar”.
Þessi snilldar-hugmynd um
„skákbók aldarinnar” sá nefni-
lega ekki dagsins ljós fyrr en rétt
undir einvigislokin.
„It's great,” sagði Fischer,
þegar hann fór að eltast við lamb-
ié, nýkominn til landsins i sumar.
Þvi trúi ég vel að Guðmundi
Danielssyni hafi orðið eitthvað
svipað að orði þegar úlgefendur
hans i ísafold föluðu hann til
þessa verks. Og svo hefur hann
tekið til óspilltra málanna — rétt
eins og söguhetjur hans við skák-
borðið — að elta uppi heimildir
fyrir sögu sinni.
En tilefnið til þess að Guð-
mundur Danielsson er fenginn til
verksins er það að hann hefur áð-
ur skrifað vinsælar bækur um
sönn söguefni, Spitalasögu i
fyrra, og þar á undan Lands-
hornamenn, sem báðar er sagt að
hafi orðið „metsölubækur”. Til
þess að ganga á það lagið er þessi
bók samin og gefin út. En samt er
meginmunur á bókinni um skák-
einvigi aldarinnar og þessum
tveimur fyrrnefndu sögum. I báð-
um þeim bókum er höfundurinn
fyrst og siðast að skrifa um sjálf-
an sig, lýsa sinni eigin reynslu og
kátbroslegum ævintýrum, og ekki
sizt ýmsum kunningjum- sinum.
Það verður hins vegar ekki séð að
Guðmundur Danielsson hafi
sjálfur haft svo sem nein kynni af
skákmeisturunum eða fylgdarliði
þeirra né reyndar heldur öðrum
sem við sögu hans koma. Og að
sjálfs sin sögn hefur hann sem.
fyrr segir engan snefil af þekk-
ingu né áhuga á skák.
Það hefur svo sem sýnt sig áður
á jólabókamarkaði að hnifi og
skæri eru ekki neitt verri græjur
að búa til bækur með en blýantur,
penni eða ritvélin sjálf. Guð-
mundur Danielsson gerir sjálfur
enga grein fyrir heimildum
sögunnar né vinnubrögðum sin-
um við sögugerðina. En það virð-
ist alveg augljóst mál að hann
hafi viðað að sér i slórum stil
blaðagreinum og frásögnum um
skákeinvigið i sumar, aðdrag-
anda og undirbúning.þess og svo
keppnina sjálfa eftir’að hún ioks
hófst, og samið frásögn sina að
mestu leyti eftir og upp úr þess-
um heimildum. Getur það sjálf-
sagt orðið mikið sport lyrir
glögga og áhugasama lesendur
skákfréttanna fyrr á árinu og
lyrir viðkomandi blaðamenn að
rifja upp og rekja hvernig vinsað
sé úr heimildunum, eða reyna að
ættfæra hvaðan hvaðeina sé
runnið, t.a.m. þar sem atburðum
er lýsl og samtök tekin upp i frá-
sögnina.
Án þess að hafa lagt mig eltir
að skoða þetta sérstaklega finnst
mér t.d. einsætt að höfundur hafi
stuðzt bæði beint og óbeint við
frásagnir Björns Bjarmans hér i
Visi i sumar— en Björn átti það
sammerkt með Guðmundi að
hann var að sjálfs sin sögn „lög-
giltur háífviti” um skák, þótt
hann skrilaði manna mest um
einvigið. En báðir þessir höfund-
ar aðhyllast svipaðan, léttan og
lauságopalegan stilshátt á frá-
sögnum af þessu efni. Eftir Birni
Bjarman tekur Guðmundur
Danielsson upp heilar og hálfar
greinar i sina frásögn. Og viðar
held ég að megi l'inna dæmi um
óbreytlar klausur upp úr blöðun-
um, stundum án þess heimilda sé
gelið, t.a.m. fyrrnefnda frásögn
af Fischer og lömbunum héðan úr
Visi.
Almenna reglan sýnist mér
hins vegar að sé sú að höl'undur
fylgi i meginatriðum frásögnum
blaðanna af rás atburða fyrir og
meðan á einviginu stóð, dragi
saman sitt litið efni úr hverjum
stað og auki við og færi efnið i stil-
inn eítir sinum eigin hætti. Þá er
hér um að ræða einhvers konar
hreinskrift fréttaefnisins. Og vist
sér það á bókinni að Guðmundur
Danielsson á lélt um að segja vel
og hressilega frá, hann er leikinn
og ritfær blaðamaður eftir sinum
hætti, frásagnir hans vissulega
liflegar og læsilegar — fyrir þá
sem nógan áhuga hafa á þessum
atburðum og lrásögnum frá þvi i
vor og sumar til að fara að rifja
það aftur upp i haust. j
Gallinn er bara sá hve ofur-litla
kröfu bæði höfundur og útgef-
endur gera til verksins sem þeir
eru að vinna. Það hefði ekki verið
ónýtt verkefni fyrir leikinn og
metnaðargjarnan rithöfund að fá
að semja bók um skákeinvigiö,
fylgjast þar með fólki og atburð-
um frá byrjun i þvi skyni að
semja um efnið sjálfstæða frá-
sögn, eftir sinni eigin raun af þvi.
Það ráð hefði að sönnu þurft að
taka i tima — áður en atburðirnir
voru umliðnir, fólkið farið burt og
orðið brýnt að koma metsölubók á
markað.
VÍSIR flytur nýjar fréttir
Vísiskrakkamir bjóda fréttir sem
skrifaðar vom 2 'A klukkustund fyrr.
VÍSIR fer í prentun kL hálf-ellefu að
morgni og er á götunni klukkan eitt.
|i' Fyrstur meó
, fréttimar
VISIR