Vísir - 22.09.1973, Blaðsíða 8

8
Visir. Laugardagur 22. september 1973
cTVÍenningarmál
Elísabet Gunnarsdóttir skrifar um myndlist:
ÞRiYTA
Valtýr Pétursson opn-
aði málverkasýningu i
Norræna húsinu á
laugardaginn var. Þar
sýnir hann 84 oliumál-
verk, gerð á árunum
’69-’73, þó flest á undan-
förnum þremur árum.
Nú eru liöin 26 ár frá þvi aö Val-
týr og félagar hans komu af staö
einhverjum þeim hatrömmustu
deilum sem oröiö hafa um listir
hér á landi. Menn skiptust i tvo
hópa meö og á móti — og þó aðal-
lega á móti — þeim nýju viðhorf-
um i myndlist sem September-
menn héldu fram á sýningunni
frægu f Listamannaskálanum
haustið 1947. Timenningarnir sem
Klettur 1971
þar sýndu voru ásakaðir um að
vera útsendarar heimskommún-
ismans og annað i þeim dúr og aö
hafa það að markmiði að ganga
af Islenskum menningararfi
dauðum. Enginn heiðvirður borg-
ari átti nógu sterk orð til að lýsa
hneykslun sinni og fyrirlitningu.
En nú er öldin önnur, og ein-
hvern veginn finnst manni að öld
hljóti aö vera liðin. Uppreisnar-
seggirnir hafa hlotiö virðulegan
sess viö háboröiö og verk þeirra
prýða heimili góðborgaranna.
Eitthvað undarlegt hefur gerst á
þessum óralanga aldarfjóröungi.
Annaðhvort hefur fagnaðarerind-
iö náð fram aö ganga eða postul-
arnir hafa hætt að predika.
Og hvað er það svo sem mætir
sýningargestum i verkum Valtýs
i dag? Ekki lengur reiddur hnefi
hins reiða manns sem krefst svig-
rúms og segir arfhelgum sof-
andahættinum strið á hendur. Sá
timi er löngu liðinn. Hér er hátt-
prúður og velmetinn málari á
ferð. Ahrifunum sem sýningin
skilur eftir má einna helst likja
við þreytu. Þá þreytu sem kemur
yfir mann, þegar beöið er eftir
strætó sem ekki kemur.
Ekki stafa þessi áhrif þó af þvi
að lognmolla sé yfir litavali Val-
týs eða formbeitingu. Einkenni
hans hafa þvert á móti verið
ákveðin form og sterkar litaand1
stæður. Þar við bætist að Valtýr
er maður sem kann sitt fag og veit
nákvæmlega hvernig á að gera
hlutina. útkoman verður samt
sem áður þreyta — sköpunar-
þreyta. Aðferðin er orðin venju-
bundin, þrautræktuð og átaka-
laus. Við áralanga endurtekningu
og fágun hefur markmiðið gufað
upp, en eftir situr fagþekking
fræðimannsins, sem þarfnast
ekki lengur svigrúms, þvi aö
löngunin til að skapa, til að finna
eitthvað nýtt og ferskt er horfin út
i veöur og vind.
1 sumum nýrri mynda Valtýs
kemur fram viðleitni til að kom-
ast einhvern veginn út úr ógöng-
unum. Þessar myndir eru figúra-
tivar og við fyrstu sýn virðist
vera um stefnubreytingu að ræða,
en þegar betur er að gáö, sést að
Sigð 1972
þetta er aðeins yfirborðsfálm sem
rennur út i sandinn.
Ofan á þetta bætist svo, að jafn-
reyndum manni og Valtý hefur
orðið á sú skyssa að fylla upp i
eyður með verkum sem eiga
Ctsýn 1972
ekkert erindi á sýningu og gera
fátt annað en að brjóta niður önn-
ur verk og betri. Þetta er þvi
miður allt of algeng sjón á mynd-
listarsýningum. Menn eru svo
áfjáðir i að nýta húsplássið til
fullnustu að öllu er til tjaldað.
Það er heldur nöturlegt að
ganga i gegnum stóra málverka-
sýningu og sjá varla nokkurs
staðar glytta i ljóstýru. Einkum
og sér i lagi þegar um er að ræða
mann sem einu sinni átti þá djörf-
ung að þora að berjast fyrir sann-
færingu sinni. En það er eins og
hann og margir aðrir listamenn
sem gengið hafa i gegnum um-
brotatima undanfarins aldar-
fjórðungs hafi gefist upp.
Það var auðvelt að reka hnef-
ann i boröið i september forðum,
miðað við það að halda máli sinu
til streitu i 26 ár. Það hefur reynst
mun þægilegra að láta undan —
siga, gefa eftir og hljóta umbun
borgarans.
Sundrung eðo sameining?
Alltaf öðru hverju
byrjar i blöðunum eitt-
hvert upplost, hnútu-
kast og skeytasendingar
út af félagsmálum rit-
höfunda — og er það að
visu með hégómlegustu
skemmtunum. Nú er
það nýjasta að deilt er
um hvort rithöfundafé-
lögin eigi heldur að
sundrast eða sameihast,
sundrast fyrst og sam-
einast svo eða samein-
ast án þess að sundrast.
Og það er að s já að þetta
ætli að verða mesta
hitamál áður en lýkur.
Það var að minnsta kosti helzt
að skilja á viðtali við Armann Kr.
Einarsson, varaformann Rithöf-
undasambands Islands i Morgun-
blaðinu á dögunum, að væri nán-
ast tlmaspursmál hvenær rithöf-
undar segöu sundur með sér grið-
um, friði og vináttu sem veriö
hefur i samb. þessu undanfarin ár
og hvort félag rithöf. yröi fyrr til
að slita sambandinu. Aöur hafði
hinsvegar verið frá þvi sagt að
rithöfundar hefðu samþykkt i al-
mennri. levnilegri atkvæða-
greiöslu aö afleggja núverandi
félagsform sitt i rithöfundasam-
bandinu og sameinast i stað þess i
einu stéttarfélagi rithöfunda sem
héðan frá færi meö samningamál
og aðra sameiginlega hagsmuni
stéttarinnar. Sundrast fyrst,
sameinast svo? Eða sameinast
fyrst og sundrast svo?
Hverjir eru
rithöfundar?
Nú má með sanni segja að það
varði ekki annað fólk hvernig rit-
höfundar hagi félagsmálum sin-
um, sam- og sundurlyndi sin i
milli. Enda var annaö sem meiri
eftirtekt vakti i ifyrrgetnu viðtali i
Morgunblaöinu. Þar voru nefni-
lega tilfærðar tölur um fjölda rit-
höfunda, 68 I öðru félagi þeirra en
95 i hinu, alls 163 félagsbundnir
rithöfundar. Anzans ósköp er það
nú mikið! Þó má ætla að rithöf-
undafélögin setji hvort um sig
einhver ákveðin skilyrði fyrir
inntöku nýrra félagsmanna,
menn hljóti að hafa sýnt fram á
verðleika sina, allténd birt eina
eða fleiri bækur sem einhverja
lágmarks-kröfu standist af hálfu
félaganna um skáldlega eöa aðra
verðleika. Og þá eru þeir sjálf-
sagt æðimiklu fleiri sem aö ein-
hverju leyti fást við ritstörf, hafa
gefið út bækur og vildu gjarna
kalla sig rithöfunda, án þess að
vera enn orönir lögmætir félags-
menn I samtökum þeirra.
Sjálfsagt eru þessar tölur i
fyrsta lagi til marks um rótgróinn
áhuga manna á ritstörfum og
bókmenntum hér á landi: ætli
nokkur þjóö önnur geti státað af
öðrum eins fjölda rithöfunda ,,aö
tiltölu viö fólksfjölda” eins og
Islendingar. Rithöfundasamtökin
hijóta þar fyrir að gera upp hug
sinn um það hvort þau heldur
vilja vera eiginlegt fagfélag,
stéttarsamtök atvinnu-rithöf-
unda, eða lauslegt bandalag á-
hugamanna um bókmenntir,
skáldskap og þjóðleg fræði. Þvi
sundurleitari hagsmuna allskon-
ar óskyldra aðila sem félögin eiga
að gæta, þeim mun óhægari hlýt-
ur samningsaðstaða þeirra að
veröa gagnvart helztu vinnuveit-
endum rithöfunda, bókaútgefend-
um, útvarpi og sjónvarpi, blööum
og tímaritum, bókasöfnum, skól-
um og öðrum þeim aðilum sem
nota sér verk rithöfunda með einu
eða öðru móti.
Stofna sjóö,
veita styrk!
Það er lika aö skilja að rithöf-
undasambandiö hafi veriö ógn
áhrifalitill aðili I samningamál-
um rithöfunda. Armann Kr.
Einarsson gat þess i viðtalinu við
Morgunblaðið aö samningar rit-
höfunda við rfkisútvarpið heföu
verið lausir hátt á annað ár án
þess nýir samningar næöust — en
samningsgerö við útvarpið mun
einmitt hafa verið helzta viö-
fangsefni rithöfundasambandsins
undanfarin ár. Ekki fara neinar
sögur af samningum við aöra
aðila, eins og blöö og timarit, um
verk i þeirra þágu, eöa um
greiðslu fyrir þýðingar: rithöf-
undasamtökin gætu þó rétt og
slétt sett sér kauptaxta t.d. fyrir
greinar, sögur og kvæði i blöðum
og timaritum, sem yröi þarflegur
fieiri en félagsmönnum, til við-
miðunar öllum þeim sem fást við
slik verk i lausakaupum. En aðal-
viðfangsefni rithöfundasamtaka
hlýtur að vera að tryggja félags-
mönnum sínum með samningum
við bókaútgefendur, þeirra aðal-
viðsemjendur, lifvænleg laun
fyrir verk sin. Aðrar tekjur, frá
útvarpi eða öðrum, eða styrkveit-
ingaraf opinberu fé, verða aldrei
nema aukageta með þessum aðal-
verkalaunum starfandi rithöf-
unda. En það fara fáar sögur af
baráttu rithöfundasamtakanna
fyrir þessum lifs-hagsmunum
sinum: útafþeimverðaenginupp-
þot i blöðunum. Er enn i dag til
nokkurt þaö samningsform á
milli rithöfunda og bókaútgef-
enda sem gangi út frá einhverri
slikri lágmarks-tekjutryggingu
sem sjálfsagðri íorsendu samn-
inga?
A hinn bóginn er jafnan mikiö
rætt um allskonar framlög af
opinberu fé: stofna sjóð, veita
styrk hefur einatt virzt langhelzta
vigorð i kjarabaráttu rithöfunda.
Nú hefur riðast staöið I landvinnu
samningaþófi um það hvernig
ráðstafa eigi fúlgu upp á 12 millj.
kr. sem rikissióður leggur
fram, svonefndum viöbótar-rit-
launum sem samsvara eiga eftir-
gefnum söluskatti af bókum Is-
lenzkra höfunda. Það virðist þó
einfalt mál að eftirgefinn skatt
eigi aö endurg'reiða höfundum i
réttu hlutfalli við sölu bóka þeirra
þann tima sem skattféð var inn-
heimt. En eftirgjöf á söluskatti,
sem talið hefur verið mikið hags-
munamái bæöi rithöfunda og
bókaútgefenda, er i sjálfu sér
engin styrkveiting til rithöfunda,
miklu frekar er hér um að ræða
styrk til útgáfustarfsemi, eða
niðurgreiðslu. á útgáfukostnaði.
Eigi niðurfelling söluskatts aö
verða til aö bæta kjör rithöfunda
á markaði, verður þaö ekki tryggt
til frambúðar nema i samningum
I milli þeirra og útgefenda. En
siik fyrirgreiðsla af opinberri
hálfu væri lika hið bezta til þess
fallin aö stuöla að lágmarks-
tekjutryggingu I samningum, ef
þeir væru gerðir.
A þessu máli er hinsvegar sá
háttur hafður að innheimta skatt-
inn fyrst, endurgreiða hann svo,
og siðan á að stofna sjóð, skipa
nefnd, veita styrki úr sjóðnum,
allt trúlega án tillits til raun-
verulegrar bóksölu — þaðan sem
Eftir
Ólaf Jónsson
tekjur sjóðsins eiga þó að heita
komnar.
FAR
Eins og félags- og kjaramálum
rithöfunda hefur verið háttað
undanfarin ár er kannski ekki að
undra þótt ýmsum góðum mönn-
um hafi dottiö I hug aö vert væri
að stofna eitt rithöfundafélagiö
enn. Þaö ætti að vera félag hinna
eiginlegu atvinnumanna, bæöi I
listrænu og fjárhagslegu tilliti,
þeirra höfunda sem leggja þaö
fyrir sig í alvöru að semja list-
rænar bókmenntir. Hvað skyldu
þeir annars vera margir, kannski
svo sem þriðjungur af félagatölu
rithöfundasamtakanna, 50—60
manns ef rúmt er talið? Félag
þeirra gæti t.d. heitiö Félag al-
menniiegra rithöfunda, skamm-
stafað FAR.
En hver ætti að úrskurða hverj-
ir væru „almennilegir rithöfund-
ar”? Það yrðu þeir að gera sig
sjálfir, koma sér allténd saman
um það hverjar þær bókmenntir
séu sem mestu skipta bókamark-
aðinn og bókmenninguna. Ef
þeim tækist það yrði félag þeirra
af sjálfu sér hinn áhrifamesti
samningsaðili við alla þá sem
hlut eiga að málum þess — þvi að
þar væri saman kominn sá hópur
manna sem vinnur hin eftir-
sóknarverðu verk á markaði bók-
menntanna.