Tíminn - 04.01.1966, Síða 8

8
TÍMINN
ÞRIÐJUDAGUH 4. janúar 1966
Tákn
Það væri synd að segja, að
bókmenntafræðiiigar okkar
bafi erfiðað úr hófi fram við
að semja fræðilegar bækur
um ævi og verk íslenzkra
nútímaskálda á þessari öld fyrir
ferðarmikillar bókaútgáfu um
fjarskyldustu efni, mjög og
lengi hefur verið vanrækt að
gera úr garði sæmilegar heild-
arútgáfur skáldrita sumra tíma
mótamanna í bókmenntum
okkar, þótt nokkuð hafi rætzt
úr á því sviði hin síðari ár.
Samt leið svo aldarafmæli
Gests Pálssonar, án þess honum
væri sýndur fuilur sómi í þvi
efni En það vakti ekki litla
tilhlökkun aðdáenda Gests, er
fréttist, í haust, að von væri
á miklu riti um Gest, er samið
hafði einn okkar ungu bók-
menntafræðinga, Sveinn Skorri
Höskuldsson sendikennari í ís-
lenzku við Uppsalaháskóla í
Svíþjóð. Hefur Sveinn Skorri
kannað allar hugsanlegar heim
ildir um feril skáldsins, aðal-
lega á þeim þrem stöðum, þar
sem Gestur dvaldist eftir að
hann óx úr grasi, í Reykjavík,
Kaupmannahöfn, og Winnipeg.
Kom þessi ritgerð út í tveim
vænum bindum á vegum Bóka
útgáfu Menningarsjóðs fyrir
nokkrum vikum, án þess að
höfundur væri viðstaddur. En í
tilefni þessa skrifaði ég Sveini
Skorra fyrir jólin og sendi hon
um nokkrar spurningar um
þetta mikla ritverk hans. Varð
hann vel við þeirri bón að
svara spumingum mínum til
birtingar I Tímanum, og fara
þau bréfaviðskipti hér á eftir.
— Hvað olli því, að þú vald-
ir þér Gest sem rannsóknar-
og ritgerðarefni? Fékkstu
snemma dálæti á sögum hans?
— Ég var ungur, þegar ég
kynntist sögum Gests fyrst, ég
held sjö eða átta ára. Móður-
afl minn, Bjami í Vatnshomi í
Skorradal, átti stóra og merki-
lega kistu. Húp var full af bók
um. Þar var öll íslendinga-
sagnaútgáfa Sigurðar Kristjáns
sonar. Þar var gamla Iðunn,
og þar var Draupnir Torfhild-
ar Hólm, Búnaðarritið o. fl. o.
fl. Ég man þær stundir, þegar
svo mikið rigndí á sumrin, að
maður var ekki sendur f neina
snúninga, þá var gaman að
leita í þessari gömlu kistu. Það
var einn slíkan rigningardag,
sem ég fann rifrildi af Þremur
sögum. Þó voru fyrstu tvær
söguroar heilar, en það vant-
aði aftan á Vordraum. Sögu-
lokin las ég ekki fyrr en löngu
síðar. Bezt gæti ég trúað, að
þessi bók hefði verið úr búi
langafa míns, Björns Eyvinds
sonar. Ég á hana nú og þykir
heldur vænt um hana. Hins
vegar hélt ég á þessum árum
miklu meira upp á Skarphéð-
in en nafna minn í tilhugalífi,
og geri reyndar enn. En ég
held, að ég hafi alla tíð síðan'
haft sérstaklega gaman af
þeim skáldskap, sem fjallað
hefur um vandamál, félags-
leg og mannleg. Gestur var
mér ekkert sérstakt yndisefni
umfram aðra, en ég ólst upp
við að lesa samherja hans og
sporgöngumenn: Einar H.
Kvaran, Hannes Hafstein, Þor-
gils gjallanda, Jón Trausta,
Stephan G., Þorstein Erlings-
son og svo síðar Þórberg og
Laxness. Ég man enn, hvað
Það rigndi daginn, sem Krist
inn Andrésson gaf afa mínum
íslenzkan aðal. Sveítamönnum,
sem ólust upp í Borgarfirðin-
um í lok kreppuáranna, var
l‘art pour l‘art heldur fjarlægt
hugtak.
Það sem þó varðaði mestu
um þetta efnisval, var það, að
fyrsta vetur minn í Háskólan-
um hélt prófessor Steingrímur
J. Þorsteinsson fyrirlestra um
höfunda raunsæisstefnunnar.
Þessir fyrirlestrar vöktu áhuga
minn á bókmenntasögu um-
fram aðrar greinar íslenzkra
fræða og féllu raunar saman
við gamlar mætur mínar á þess
um skáldum. Hjá prófessor
Steingrími valdi ég síðan ann-
að ritgerðarefni mitt til fyrri
hluta prófs: Þrjár fyrstu sögur
Einars H. Kvarans, sem prent-
aðar voru. Til meistaraprófs
var kjörsvið mitt raun-
sæisstefnan í íslenzkum bók-
menntum, og prófritgerð skrif-
aði ég um Gest Pálsson og verk
hans. Hana hef ég nú unnið
upp í þessa bók, sem út kom
í haust.
— Hefur Gestur vaxið í þín
um augum við nánari kynni?
— Þessu er örðugt að svara.
Ég held ég þekki hann betur.
Mér finnst ég skilja hann bet-
ur. Mér hefur þótt ae vænna
um hann við nánari kynni. Ég
veit ekki, hvort ég má orða
það svo, að hann hafi orðið
mér eins konar tákn — tákn
hins eilífa uppreisnarmanns,
efasemdamanns og leitanda —
en umfram allt uppreisn-
armanns. Ég hef að vísu enga
lífsskoðun eða svoleiðis vanda-
málapatent til að hampa fram-
an í nágrannann. En ef ég hef
einhverja skoðun, þá er það
trú á rétt uppreisnar, rétt bylt
ingar. Lífið sjálft er uppreisn
gegn dauðu efni. Öll heilbrigð
athöfn er bylting gegn því
ástandi, sem var og er. Tolstoj
orðaði þetta fallega í Upprisu,
(sem því miður hefur ekki ver
ið þýdd á íslenzku), Þeg
ar hann sagði eitthvað á
þá leið í upphafi, að jafnvel
þótt mennirnir legðu veröld-
ina alla gangstéttarhellum,
myndi grasið vaxa upp um
sprungur þeirra á vorin.
Auðvitað eru slíkir upp-
reisnarmenn ævinlega hund-
eltir af múgnum. Við venjuleg
ir borgarar. hötumst ekki eins
við neitt og frumlega hugsun.
Við viljum framar öllu fá að
velta áfram á okkar venju-
bundna þankaspori. Auðvitað
reynum við öll að leyna þessu
með hræsni og alls konar yfir-
drepsskap, en flest erum við
rígbundin vanahugsun frá
vöggu til grafar. Þegar ein-
staka menn, sem hlotið hafa
þá guðagjöf að geta hugsað
frumlega og sjálfstætt, gera
uppreisn og benda á þessa
hlægilegu skollablindu okkar
smáborgaranna, þá grípa öll
afturhaldsöfl til allra tiltæki-
legra vopna. Það er óþarfi að
nefna dæmi: Klerkdómur Par-
ísar neitaði Moliére um leg í
vígðri mold, og ekkjan fékk
hann því aðeins grafinn í
kirkjugarði (en það var henni
áhugamál), að myrkt væri orð-
ið af nótt! Brandes fór land-
flótta árum saman. Sögu Gests
hef ég reynt að segja. Um ára-
tugi neitaði obbinn af fslend
ingum því, að Laxness ætti til
skáldgáfu, eða allar götur til
þess, er Svíar nældu á hann
vörumerki Nobels. í augum
venjulegra smáborgara er svo
vitanlega hvert hans orð síðan
hafið yfir alla gagnrýni!
Gestur var mikill menn
íngarmaður, mikill uppreisnar
maður og mikill sanr.leiksleit
andi. Ég held hann hafi líka
gert sér ljósa hina díalektisku
framvindu, að sannleikurinn er
aldrei samur stundinni lengur
— Telurðu þá, sem ritaö
hafa um hann, hafa gert það
af sanngirni?
— Þessi spurning er nú ekki
léttari hinni fyrri. Sínum aug-
um lítur hver á silfrið. Það
liggur í augum uppi, að auð-
veldara er að ræða hlutlægt
um ævi og verk Gests nú en
það var t.a.m. um síðustu alda-
mót eða fyrr. Ég á örðugt með
að hugsa mér, að nokkur taki
að skrifa í fræðilegum eða fræð
andi tilgangi um látinn höfund,
ef honum er ákaflega í nöp
við víðfangsefni sitt. Það setur
satt að segja að manni hroll
að sjá ritdómara segja frá því
nú í hlakkandi ánægjutón, að
fátækur stúdent hafi drekkt sér
fyrir þremur aldarfjórðungum
og tala um slíkt atvik sem for-
sendu fyrir dómi um heila
bókmenntastefnu og skáldakyn
slóð. Hitt verð ég að segja, að
mér finnst einhver undarleg
ógæfa hafa stýrt penna Jóns
Ólafssonar, er hann reit um
Gest 1902, og langir kaflar í
ritgerð Einars H. Kvarans 1927
eru teknir nær óbreyttir beint
upp úr grein, sem hann skrif-
aði um Gest i Lögbergi 1891,
en þá var nýafstaðin hatrömm
ritdeila á milli þeirra. Margar
ritgerðir um Gest finnst mér
hafa mikið gildi, einnig þær,
sem eru skrifaðar frá huglægu
og persónulegu sjónarmiði, eins
og t.a.m. grein Einars Bene-
diktssonar í Dagskrá 1896. En
auðvitað á það við um allar
ritgerðir um Gest, langar sem
stuttar, frá hinni fyrstu til hinn
ar síðustu, að þær eru meiri
heimildir um höfunda sína en
Gest. Beztu heimildir um hann
eru verk hans sjálfs.
.— Grunar þig, að vegur
Gests sem sagnaskálds eigi eft-
ir að vaxa á ný hjá lesendum?
— í bókmenntasögunni heyr
ir Gestur til ákveðnu tímabili,
sem kennt hefur verið við raun
sæi. Ef við lítum á sögu ev-
rópskra bókmennta, sjáum við,
að bókmenntastefnur ganga í
öldum, fæðast og rísa, lækka
og hverfa. Stundum ér ríkari
þáttur, sem við getum kallað
raunsæi — stundum rómantík.
Nöfn þessara stefna eru ótelj-
andi og blæbrigðin margvísleg,
en við getum, ef við teiknum
gróft, sagt, að áðurnefndir tveir
þættir séu meginskautin sitt á
hvorri hlið.
Ég hygg, að segja megi, að
nú um hríð hafi verið mikils
ráðandi hjá yngstu og forvitni-
legustu skáldakynslóðinni á ís-
landi nokkuð rómantískt, ákveð
ið -l‘art pour l‘art sjónarmið.
Ég skal engu spá, hve langlíft
það verður. Um frásagnartækni
finnst mér hins vegar stund-
um móderni rómaninn — með
hinni nákvæmu smásjárathug-
un sinni — minna ekki svo lít-
ið á efnistök og tækni raun-
sæishöfundanna gömlu. Ég
veit ekki, hvort nokkur íslenzk-
ur höfundur hefur verulega
gert tilraunir í stíl móderoa
rómansins franska nema Thor
Vilhjálmsson.
Þótt ég telji Gest stefnubund
inn höfund, kann ég samt ekki
að þekkja sígilt verk, ef t.a.m.
Grímur kaupmaður deyr verð-
ur ekki lengi í röð beztu smá-
sagna íslenzkra.
En hvað sem líður almenn-
ingshylli raunsæisstefnunnar
eða Gests sérstaklega, er mjög
ánægjulegt sem lesandi og
grúskari að hafa lent einmitt
í þessu horni þins mikla vín-
garðs bókmenntasögunnar. Ég
hygg, að það séu fá bókmennta
skeið, sem yngri kynslóð vís-
índamanna, t.a.m. á Norður-
löndum, sinnir nú jafnákaft
sem einmitt realismanum, nat-
úralismanum og impression-
ismanum (allt þetta höfum við
til þessa kennt við raunsæis-
stefnu). Maður kemst ekki yf-
ir að lesa nema brot af þvi,
sem út kemur. Fyrir stuttu kom
t.a.m. út í Gautaborg nýtt rit
um Brandes og Niezsche, reist
á áður óprentuðum frumheim-
ildum, og þá erum við nú senni
lega komnir yfir í nýróman-
tík, en það verður gaman að
lesa þetta.
— Hvenær var farið að þýða
sögur Gests á önnur mál og
hve víða hefur það verið gert?
— Ég hygg, að segja megi,
að sögur Gests hafi á sínum
tíma verið óvenjumikið þýdd-
ar á erlendar tungur. Þjóðverj-
ar voru sérlega duglegir að
þýða. Að því er ég bezt veit,
var Hans Vöggur þýddur fyrst
sagna Gests. Hann kom á þýzku
1884. Síðan komu Kærleiksheim
ilið og Sagan af Sigurði for-
manni á þýzku 1891, og Þrjár
sögur komu á þýzku 1894—96.
Bréfaskipti við Svein Skorra Höskuldsson háskóla-
kennara um Gest Pálsson skáld og fleira