Tíminn - 12.03.1966, Blaðsíða 2

LAUGARDAGUR 12. marz 1966
14
TÍMINN
Jónas Jónsson,
einn af stofnendum ASÍ.
stofnuð, og þar á meðal Verka-
mannafélagið Dagsbrún í Reykja-
vík, sem varð óumdeilt forustufé-
félag í baráttunni fyrir bættum
kjörum verkamanna. Var það
óumdeilt forustuféiag í baráttunni
fyrir bættum kjörum verkamanna.
Var það stofnað 1906. Sama ár
reyndi verkamaðurinn Ólafur Ól-
afsson, kallaður ræðumaður, að
stofna verkamannafélag á ísafirði,
og tókst það. Var það furðu fjöl-
mennt til að byrja með. — „En
það var skammlíft, þar eð atvinnu
rekendum tókst með atvinnukúg-
un og hótunum að kyrkja það í
fæðingunni," svo notuð séu orð
Hannibals Valdimarssonar.
Næsta tilraun í þá átt að tengj-a
hin einstöku félög saman og
mynda allsherjarsamtök verka-
manna á íslandi, var gerð á ár-
inu 1907. Um þá samtakastofnun
segir Hannibal í greininni „íslenzk
verkalýðshreyfing, saga hennar,
skipulag og starfshættir."
„Þá (þ.e. 1907) beitti Verka-
mánnafélágið Dagsbrún Sér fyrir
stofnun Verkamannasambands ís-
lands. Stofnþing þess var haldið
í nóvembermánuði. í það gengu
aðeins fá verkalýðsfélög, en meðal
þeirra var Hið íslenzka prentara-
félag. Lög sambandsins voru snið-
in eftir lögum verkalýðssambanda
á Norðurlöndum. Stefnuskrá þess
var róttæk og í sósíalistískum
anda. Sambandsstjórnin nefndist
„Sambandsráð Verkamannasam-
bands íslands." En ekki auðnaðist
því að slíta barnsskónum, því að
það náði aldrei teljandi útbreiðslu
eða þroska og hætti störfum 1910.“
Jarðvegurinn var því ekki nægi-
lega frjósamur fyrir verkalýðssam-
tök, en þetta breyttist brátt. Má
fullyrða, að fyrri heimsstyrjöldin,
1914—1918 hafi átt mestan þátt
í því. Um þessa breytingu segir
Hannibal í áðurnefndri grein:
„En nú fóru brátt í hönd mikl-
ir umrótstímar, sem gerbreyttu
öllum lífsháttum manna hér á
landi. Togaraútgerðin ruddi sér til
rúms. Heimsstyrjöld brauzt út sum
arið 1914. Dýrtíð fór ört vaxandi,
en kaupgjaldinu var miskunnar-
laust haldið niðri. Auður færðist
Sigurjón Á. Ólafsson,
forseti 1940—1942.
Ólafur Friðriksson,
fyrsti varaforseti ASÍ.
nú á fárra manna hendur, örbirgð
verkalýðs á mölinni fór vaxandi.
Launþegum í höfuðborginni og
í kaupstöðum og kauptúnum úti
um land stórfjölgaði á þessum ár-
um. Nú höfðu skapazt efnahags-
leg og pólitísk skilyrði fyrir ört
vaxandi verkalýðshreyfingu á ís-
landi.“
Jónas Jónsson, sem var einn af
stofnendum Alþýðusambandsins,
skrifaði árið 1914 greinina „Fá-
tæktin í Reykjavík," og er hún góð
heimild um þau kjör, sem verka-
menn urðu við að búa á þeim
tímum:
„Mjög oft er heilli fjölskyldu
hrúgað saman í eitt herbergi. Þar
búa 4—7 manneskjur. Þar er unn-
ið og sofið, soðinn og geymdur
matur, hafzt við dag og nótt . . .
þá er fæðið. Sjö menn verða að
lifa á 84 aurum á dag . . . það
er 12 aurar á mann, eða 4 aurar
máltíðin. Þó er hér miðað við 738
króna tekjur, en ekki við 450—
500, eins og margir verða að lifa
af þetta ár (1914).
í tveggja til fjögurra aura mál-
tíð er hvorki um mjólk, kjöt eða
smjör að tala, heldur ódýrasta fisk
smælki, brauð, smjörlíki, svart
kaffi, sykur,_ kálmeti og hafra-
grauta. — Ég held að ef hafra-
mjölið væri ekki til, mundi hung-
urlíf fátæklinganna vera hálfu
verra en það nú er. Það er bezti
hluturinn af fæðu þeirra . . Af
þessu sést, hversu mjög nú er
ábótavant fjárhag verkamanna í
Reykjavík.
Ekki verður með sanni sagt, að
andlegt líf fátæku verkamannanna
sé fjölbreytilegra. Þeir eru sí-
sundurþykkir og sundraðir, því að
þeir þurfa að berjast um hvern
brauðmola. Þótt þeir séu fjölmenn
astir allra stétta í bænum, hafa
þeir með naumindum komið ein-
um manni úr sínum hópi í bæj-
arstjómina og dreymir ekki um
að senda fulltrúa á þing, eins og
aðrar stéttir keppast um. Þeir
þola dönskum verkastjóra að reka
menn úr hafnarvinnunni hópum
saman og dögum oftar, án allra
saka. Fyrir hverja eina af ótelj-
andi ágangstiltektum hans, hefðu
Ottó N. Þorláksson,
fyrsti forseti ASÍ.
erlendir verkamenn svarað með
verkfalli og kúgað þennan geðilla
Dana til að halda lög og sann-
gjarnar venjur.
í þeim þrem stjórnmálafélögum,
sem nú eru til hér í bænum, eru
mörg hundruð verkamanna. —
Enginn þeirra heldur nokkru sinni
ræðu á opinberum fundum. Þetta
hlutleysi ber auðvitað vott um
Jón Baldvinsson,
forseti í 22 ár.
sem fylgdu sigrinum eftir og létu
til skarar skríða um stofnun Al-
þýðusambands íslands."
Síðla hausts 1915 kusu sjö verka-
lýðsfélög í Hafnarfirði og Reykja-
vík tvo menn hvert í undirbún-
ingsnefnd, en í þeirri nefnd voru
m.a. Jónas Jónsson frá Hriflu, Ól-
afur Friðriksson, Ottó N. Þorláks-
son og Þorleifur Gunnarsson. Þeir
getuleysi. Og í því liggur einhver , ólafur og Jónas höfðu fyrr það
mesta hætta við fátækt eins og þá, haust starfað saman í undirbún-
ingsnefnd að stofnun Hásetafélags
Reykjavíkur. Þessi sjö félög voru:
Verkamannafélagið Dagsbrún, Há-
setafélag Reykjavíkur, Hið ís-
lenzka prentarafélag, Verkakvenna
félagið Framsókn, Bókbands-
sveinafélag íslands Verkamanna-
félagið Hlíf í Hafnarfirði og Há-
setafélag Hafnarfjarðar. Þessi fé-
lög ákváðu að stofna ASÍ og var
stofnþing haldið 12. marz 1916.
Þá voru þessir menn kjörnir í
stjórn sambandsins: Ottó N. Þor-
láksson, forseti, Ólafur Friðriks-
son, varaforseti, Jón Baldvinsson,
ritari, Helgi Björnsson, gjaldkeri
og meðstjórnendur Jónína Jóna-
tansdóttir, Sveinn Auðunsson og
Guðmundur avíðsson, Óttó, Helgi
og Guðmundur voru úr Dagsbrún,
Ólafur úr Hásetafélagi Reykja-
víkur, Jón úr Prentarafélaginu,
Jónína úr Framsókn og Sveinn
úr Hlíf.
Þessi sambandsstjórn sat þó að-
sem hér hefur verið greint frá,
að hún dregur úr mönnum mátt
og megin, líkamlega og andlega,
svo að þeir verða eins og lík í
lest þjóðfélagsins, nema sem fram-
leiðslutól í höndum einstakra
manna.
Á þessum árum eru mörg fé-
lög stofnuð, m.a. Bókbandssveina-
félag Reykjavíkur (1915), Verka-
kvennafélagið Framsókn í Reykja-
vík (1914), Hásetafélag Reykjavík-
ur (1915) — nú Sjómannafélag
Reykjavíkur —, Sjómannafélag
ísafjarðar (1916) og Verkalýðsfé-
lagið Baldtlr á ísafirði sáma ár,
og mörg fleiri félög.
„Nú vár lag, eins og sjómenn
segja. — Þriðja tilraunin var gerð
til myndunar landssamtaka verka-
lýðsins. — Og sú tilraun heppn-
aðist til fulls,“ segir í grein
Hannibals.
Stofnun ASÍ
GuSgeir Jónsson,
forseti 1942—1944.
Það má telja upphaf Alþýðusam-: eins til haustsins, en þá var hald-
bands íslands, að árið 1915, í nóv- j ið fyrsta reglulega þing Alþýðu-
embermánuði, kusu verkalýðsfélög j sambandsins, og var Jón Baldvins-
in í Reykjavík nokkra fulltrúa til j son þar kjörinn forseti þess en
að ræða um og hugleiða, hvort! Jónas Jónsson ritari í hans stað.
kostur mundi vera að stofna til: Á þessu þingi var endanlega
heildarsamtaka verkamanna. Jafn: gengið frá lögum og stefnuskrá
framt hófu þessir fulltrúar undir-; ASÍ, en uppkast að þeim hafði
búning að bæjarstjórnarkosning- j verið lagt fram og samþykkt á
um, þar sem verkamenn ætluðu
að leggja fram óháðan lista. Fóru
kosningar þessar fram 31. janúar
1916 og kom listi verkamanna
þrem mönnum í bæjarstjórn, en
þá voru aðeins 7 menn í bæjar-
stjórn Reykjavíkur, og úrslitin því
mikill sigur fyrir samtök verka-
manna.
„Það voru þessir sigurglöðu
menn, sem nú höfðu öðlazt nán-
ari kynni af mætti samtakanna,
stofnþinginu. Helztu atriði í stefnu
og skipulagi ASÍ voru þessi:
„1. Tilgangur sambandsins er
að koma á samstarfi meðal ís-
lenzkra alþýðumanna, er sé reist
á grundvelli jafnaðarstefnunnar og
miði að því að efla og bæta hag
alþýðu andlega og líkamlega.
2. Rétt til að ganga í Alþýðu-
sambandið hafa öll íslenzk verka-
lýðsfélög, er vilja hlíta stefnuskrá
sambandsins. En þau félög, sem
Hermann GuSmundsson,
forseti 1944—1950.
Helgi Hannesson,
forseti 1950—1954.
Stefán Jóhann Stefánsson,
forseti 1939—1940.
hafa atvinnurekendur innan sinna
vébanda ná ekki inngöngu í sam-
bandið nema á sambandsþingi, og
að minnst % af fulltrúum félag-
anna séu því hlynntir. En sam-
bandsstjórn getur að öðru leyti
tekið inn í sambandið hvert það
félag, sem á skilyrðislausan rétt
á inngöngu samkvæmt lögum þess-
um, en þó skal það síðar borið
undir álit sambandsþings."
Stefnumarki sínu ætlar samband
ið að ná með þessum ráðum:
„1. Að öll félög, sem í samband
ið ganga, skuldbindi félagsmenn
sína til þess að halda kauptaxta
hinna félaganna á þeim stað og
því svæði, er kauptaxtinn nær til.
2. Að semja á sambandsþingi
og ákveða stefnuskrá, sem sé bind-
andi fyrir öll félög í sambandinu
og ekki verði breytt aftur nema
á sambandsþingi.
3. Að kjósa til opinberra starfa
fyrir bæjarfélög, sveitarfélög og
landið allt eingöngu menn úr sam-
bandinu, sem fylgi hiklaust og í
hvívetna stefnuskrá sambandsins,
nema svo standi á, að sambandið
bjóði engan mann fram til kosn-
inga.
4. Að efla samvinnufélagsskap
og gefa út blöð og bæklinga.
5. Að greiða fyrir stofnun verka-
lýðsfélaga, sem gangi í samband-
ið.“
Um rétt hinna einstöku félaga
segir svo, að hvert þeirra hafi fullt
frelsi um sín innri mál, innan
laga sambandsins, en í öllum op-
inberum afskiptum verða hin ein-
stöku félög að fylgja eindregið
stefnuskrá sambandsins. Loks er
gert ráð fyrir því, að hin ein-
stöku félög sambandsins innan
kjördæmanna myndi innbyrðis
samband, og skuli fulltrúar þeirra
koma sér saman um frambjóðend-
ur í því kjördæmi í allar opinber-
ar stöður, er kjósa skal í. En
hver frambjóðandi skal skrifa-und-
ir stefnuskrá sambandsins og skuld
binda sig til að starfa í öllu sam-
kvæmt henni. Ennfremur skal sam
bandsstjórnin samþykkja fram-
bjóðendur kjördæmanna til þings,
svo þeir geti talizt löglegir
bjóðendur af hálfu sambandsins.
Hannibal Valdimarsson,
forseti frá 1954.