Tíminn - 30.03.1966, Blaðsíða 7

JHÐVIKUDAGUK 30. marx 1966
TÍMINN
deíldarinnar fyrstu árin. Allir
þessir menn unnu gott starf viS
stofnun og skipulag félagsins.
Þá verður næst fyrir a5 gera
nokra grein fyrir bókagerð fél. Á
fundinum, er haldinn var 13. apr.
1816, var rætt um að reyna að fá
mann til að semja almenna landa
fræði á íslenzku. Rask hafði vakið
máis á því í boðsbréfum sínum,
að það væri hið mesta skarð í ís-
íenzkri bókagerð, að engin landa-
fræðibók væri fyrir hendi á ís-
lenzku. Á þessum fundi mun
Gunnlaugur Oddsson, síðar dóm-
kirkjuprestur, hafa dregizt á að
taka að sér samningu slíkrar bók-
ar, en hann var þá við nám við
Kaupmannahafnarháskóla. Síðar
meir var svo skipuð nefnd til að
vera honum til aðstoðar, en ekki
mun hún hafa átt mikinn þátt í
samningu verksins. Hins vegar
hafa Grímur Jónsson síðar amt-
maður og Þórður Sveinbjarnarson
ritað fyrsta hluta þess. Allt hitt
var verk Gunnlaugs Oddssonar.
Fyrstu útgáfur Bókmenntafé-
lagsins urðu Sturlunga saga og
saga Árna biskups. Þannig hagaði
ta, að Birgir Thorlacius prófess-
or lofaði að gefa félaginu 100
rd. sílfurs, ef það veldi Sturlungu
tn útgáfu og skyldi sú upphæð
greiðast árlega, meðan unnið væri
að útgáfunni. Útgáfunefndin var
skipuð ekki lakari mönnum en
Bjama Þorsteinssyni, Sveinbimi
Egilssyni, Þórami Magnússyni
Öfjörd, Gísla Brynjólfssyni eldri
og Sigurði Thorarensen, en þeir
varu nllir við nám í Kaupmanna-
hafnarháskóla nema Bjami. Sturl
unga og Áma biskups saga komu
út á árunum 1817-1820. Fyrir ut-
an Bjama Þorsteinsson unnu þeir
Sveinbjöm Egilsson og Gísli
Brynjólfsson mest að útgáfunni.
Næsta sögurit, sem Bókmenntafé-
lagið tók að sér að gefa út, vora
Árbæbur Espólíns og kom fyrsta
defld Árbókanna út vorið 1821.
Bjami Þorsteinsson var í nefnd
þeirri, sem kosin var til að sjá um
útgáfuna, ásamt Þórði Svein-
bjömssyni og Þorgeiri Guðmunds
syni. Árbækumar urðu alls 12
defldir og komu 9 þeirra út á ára
bilinu 1821-1830. Fyrsta kvæðaút-
gáfa félagsins vora Ljóðmæli sr.
Stefáns Ólafssonar í Vallanesi,
sem komu út 1823. Aðrar bækur,
sem komu út fram um 1830 vora
íslenzkt orðskviða- og málshátta-
safn eftir sr. Guðmund Jónsson á
Staðarstað, föður sr. Þorgeirs Guð
mundssonar, íslenzki grasafræði
eftir Odd Hjaltalín, Ævisaga Jóns
Eiríkssonar og Paradísarmiss-
ir Miltons í þýðingu sr. Jóns á
Bægisá, og lestna rak Lestrarkver
handa heldri matnna bömum eftir
Rask, er út kom 1830. Þetta var
mikil og merkileg bókaútgáfa og
er þó enn ótalið ársrit félagsins.
í lagaframvarpi félagsins var svo
á kveðið, að það skyldi árlega
gefa út stutt fréttablöð og efnið
skyldi vera nýjungar viðvíkjandi
landstjóra, bústjóm, kauphöndl
an, bókaskrift bæði innanlands og
utan og merkisatburðum. Þetta
ársrit kom fyrst út«vorið 1817,
og hlaut nafnið íslenzk sagna-
blöð. í sagnablöðunum var m.a.
nafnaskrá félagsmanna, skýrsla
um störf félagsins og ársreikning
ar þess. Ritið varð brátt vinsælt,
en á fundi 3. apríl 1827 var ákveð
ið að breyta nafni ritsins og
formi þess og hlaut það nafnið
Skímir við endurskírnina, en
formbreytingin var sú, að Skírnir
var í 8 blaða broti, en Sagnablöð-
in i 4 blaða broti. Skírnir er nú
elzta tímarit á Noðrurlöndum. Rit
stjórar Skímis eru nú orðnir
margir. Finnur Magnússon skrif-
aði fréttirnar í fyrsta árganginn,
og hann hafði einnig skrifað þær
i Sagnablöðin.Næstur honum kom
Þórður Jónasson, þá Baldvin Ein-
arsson, síðan kom Þórður Jónas-
son að nýju.
Bókaútgáfa félagsins og annar
viðgangur þess stafaði einkum af
tvennu. Það fittt öfluga styiktar-
menn og greiddi lltil ritlaun. Fé
lagsmenn greiddu félagsgjald sitt
án þess að fá nokkuð í staðinn,
því að bækur félagsins urðu þeir
að kaupa sérstaklega. Hins vegar
verð prentunarkostnaður fél. all-
verulegur og má ekki gleyma aö
það styrkti stiftbókasafnið á ís-
landi og var það ráð komið frá
c:c. Rafni, og má því segja, að
Bókmenntafélagið hafi lagt vera
legan skerf af mörkum til að
koma stiftbókasafninu á fót. Fyrir
utan það, að C.C. Rafn átti mest-
an hlut að því að stofna það.
Árið 1825 þann 28. janúar var
stofnað nýtt félag, sem starfaði að
útgáfu íslenzkra fomrita, þar var
C.C. Rafn aftur á ferðinni ásamt
þeim Gísla Brynjólfssyni og Svein
birni Egilssyni. Rafn varð hinn
raunverulegi framkvæmdastjóri fé
lagsins, þó að hann væri skráður
ritari þess. Viðgangur þessa fé-
lags varð með ólíkindum, meðan
Rafns naut þar við. Eftir að Fom
fræðafélagið var komið á fót varð
nokkurs konar verkaskipting
milli þess og Bókmenntafélagsins,
þannig, að Bókmenntafélagið
skyldi ekki fara inn á verksvið
hins.
Árið 1829 varð sá atburður, að
Fomfræðafélgaið gaf út Jómsvík-
inga sögu og Knytlinga sögu með
danskri þýðingu Rafns á textan-
um. Rask var þá forseti Fora-
fræðafélagsins og í formála var
þess getið, að hann hefði farið yf
ir þýðinguna. í desember 1830
birtist nafnlaus ritdómur um
þessa útgáfu í Maanedsskrift for
Litteratur, þar sem farið var hörð
um orðum um þýðinguna. Það er
ekki fullsannað, hver höfund-
ur þessarar gagnrýni var,
en Þorsteinn Helgason var grun-
aður um hlutdeild í henni, og
einnig féll granur á sr. Þorgeir
Guðmundsson, Rasmus Ohr. Rask
svaraði þessum ritdómi, þar sem
honum var málið skylt, og sneiddi
meðal annars að fslendingum, en
bæði Þorgeir og Þorsteinn höfðu
unnið við útgáfur Fomfræða
félagsins. Baldvin Einarsson tók
upp hanzkann fyrir landa sína og
svaraði Rask og skrifaði hvor um
sig tvær greinar um málið. Fleiri
urðu til að blanda sér í málið, og
var Finnur Magnússon einn
þeirra. Enda þótt þessar deflur
væra ekki af merkilgum rótum
rannar, blandaðist hér fleira inn
í. Hinum íslenzku stúdentum þótti
sér sýnd lítilsvirðing og vanmegn
ug reiðin sauð í blóðinu, enda
skiptust menn í 2 sveitir, þannig
að yngri isl. stúdentarnir fylgdu
flestallir Baldvin að málum, en
Danir og þeir íslendingar, sem
komnir vora til mannaforráða og
mannvirðinga skipuðu sér í sveit
með Rask. Öldumar risu svo hátt
að Rask sagði af sér forsetadæm
inu í Bókmenntafélaginu, og Þor
defldarinnar einkum efttr að
áhrifa Fjölnismanna tók að gæta
í Kaupmannahafnardefldinni, en
þeir, sem þá voru í Kaupmanna-
höfn, fyigdu Baldvin að málum.
Hins vegar gengu nokkrir stúd
inni vegna þess, að Finnur var
ekki kosinn forseti, svo að við-
sjámar voru á margar hliðar.
Það má e.tv. segja, að félagið
hafi verið í nokkurri hættu vegna
deflna Baldvins og Rasks, og
raunalegt, að þessi skyldi verða
endirinn. Rask lifði ekki nema
rúmt ár eftir að hann sagði af
sér forsetastarfinu í Bókmenntafé
laginu, hann andaðist 14. nóvem
ber 1832, og Baldvin Einarsson,
sem sagt er, að hafi verið einn
þeirra, sem bára kisku hans til
grafar, andaðist tæpum þremur
mánuðum síðar, 9. febrúar 1833.
Nanna Ólafsdóttir telur með
réttu, að Raskdeilan hafi verið
þjóðemisleg, og Jón Sigurðsson
segir, að úr þessu hafi verið gjört
eins konar keppnismál milli ís-
lendinga og Dana, og sá maður-
inn, sem sizt átti annað en allt
gott skilið af hálfu íslendinga,
varð píslarvottúrinn f þessum átök
um, sem áttu eftir að ganga aftur
í aldarlokin.
Jón Sigurðsson skipti ferli Bók
menntafélagsins í 3 tímabil I af-
mælisriti þess 1866. Hið fyrsta var
frá stofnun þess og fram til 1831,
þegar Rask hætti sem forseti.
Næsta tímabilið var svo fram til
1850, en þá tók hann við forseta-
starfinu, sem síðan hefur verið
tengt nafni hans.
Á öðra tímabilinu var ráðizt í
eitt mesta afrek Bókmenntafélags
ins fyrr og síðar en það var að
mæla upp allt landið, og kort-
leggja það. Þessi tfllaga var kom-
in frá Reykjavíkurdeildinni, sfð
ari hluta vetrar 1831, og hljóðaði
eitthvað á þá leið, að félagið
skyldi verja nokkra af tekjum sfn
um árlega tfl þessa verks. Með
þessu varð að vísu farið inn á
nokkuð aðra braut en upphaflega
var ætlað, því að þetta átti lítið
skylt við bókagerð. Hins vegar
hratt félagið í framkvæmd verki
sem stjómin hafði verið að fást
við í meira en hundrað ár, en
ekki heppnazt að ráða til lykta.
Að sjálfsögðu fékk félagið styrk
frá stjóminni til verksins, og
Bjöm Gunnlaugsson, kennari við
Bessastaðaskóla var ráðinn til að
ferðast um landið og mæla það
upp og varð það ómetanlegt, að
fá slíkan mann til verksins.
Það kom að veralegu leyti í
hlut forseta Kaupmannahafnar-
deildarinnar, að annast um, að
unnið yrði úr mælingunum, og
Jón Sigurðsson lýkur miklu lofs-
orði á starf Þorgeirs Guðmtmds-
sonar á þeim vettvangi. Hann var
forseti fram til 27. marz 1839, en
þá tók Finnur Magnússon við. Á
Sivaliturnlnn i Kaupmannahöfn. Fyrsti fundur Hafnardeildarlnnar
haldfnn þar.
var
skyldu senda félaginu lýsingar
hver yfir sína sókn og sýslu.
Nefndin var skipuð þessum
mönnum: Finni Magnússyni, pró-
fessor, Jónasi Hallgrímssyni, Kon
ráði Gíslasyni, Brynjólfi Péturs-
syni, og Jóni Sigurðssyni. Nefnd-
in sendi svo út boðsbréf um að
semja sóknalýsingar, til undirbún
ings á almennri lýsing landsins,
ásamt spuraingum. Boðsbréfið var
dagsett 30. aprfl 1839. Það hefst
á þessum orðum: Það er harðla
áríðandi hverri þjóð að þekkja
til hlítar land það, sem hún býr
í, og ástand sjálfrar sin í öllu til-
liti, en það getur hún því aðeins,
að rétt og greinileg lýsing á land-
inu og þjóðinni hafi verið samin
og sett á bækur, er síðan komi í
almennings hendur.
í raun og vera er ekki annað
hægt að segja, en sýslumenn og
prestar hafi orðið vel við þessari
málaleitan, því að langflestir
sömdu skýrslur sínar þetta sama
ár eða árið eftir. Hinar era í mikl
um minni hluta, sem ekki komu
fyrr en löngu síðar. í dag era
þetta merkilegar heimfldir um
Bókmenntafélagið 150 ára í dag
geir Guðmundsson varð forseti í
hans stað, enda þótt Finnur Magn
ússon hefði þótt betur hæfur sak-
ir frægðar og metorða, en hann
var varaforstei í Forafræða-
félaginu og á öndverðum meiði
við sveit Baldvins, sem réð öllu
á fundi þeim í Bókmenntafé-
laginu, þar sem stjórnarkjörið fór
fram, en hann var 15. marz 1831.
Svarleikur Fomfræðafélagsins var
að bola þeim Þorgeiri og Þor-
steini Helgasyni frá störfum
í Fomfræðafélaginu. Valdataka
Baldvins og fylgismanna hans í
Kaupmannahafnardeild Bók-
menntafélagsins var heldur ekki
of vel séð af stjóm Reykjavíkur-
fundi er haldinn var 25. ág. 1838,
bar Jónas Hallgrímsson fram til-
lögu þess efnis að kjósa nefnd
manna og fela henni á hendur að
safna öllum fáanlegum skýrslum,
fomum og nýjum, er lýsi íslandi
eða einstökum héruðum þess, og
undirbúa svo tfl prentunar nýja
og nákvæma lýsingu á íslandi, er
síðan verði prentuð út af fyrir sig
á félagsins kostnað. Á fundinum
var síðan kosin nefnd tfl að rann
saka og segja álit sitt um tillög-
una, og á fundi, sem haldinn var
24. september sama ár, var sam-
þykkt að kjósa nýja nefnd til að
starfa að söfnun sókna- og sýslu-
lýsinga. Prastar og sýslumenn
þjóðlíf og þjóðhagi, þó að sá dag
ur rynni aldrei upp, að þær yrðu
notaðar eins og ætlazt var tfl í
upphafi. Sú fyrirætlun fór í gröf
ina með Jónasi Hallgrímssyni en
hann var á launum hjá Bók-
menntafélaginu síðustu árin, þó
að lítil væra til að vinna að hinni
fyrirhuguðu fslandslýsingu.
Það leiddi af sjálfu sér, að bóka
útgáfa félagsins dróst saman með
an staðið var f þessum stórræðum
sem um hefur verið getið. Hér
olli einnig nokkuð um, að tala
félaga þe.ss fór v’erulega lækkandi
á íslandi. Engu að síður komu út
á vegum félagsins ekki ómerkari
bækur en Messíasarkvæði Klop
stoíkks, í þýðingu sr. Jóns á Bægis
á, og það er ekki úr vegi að
minna á í þessu sambandi, að Bók
menntafélagið varð einna fyrst til
að gefa út erlendar öndvegisbók
menntir, þýddar á íslenzka tungu,
þegar bíblíuþýðingar og aðrar þýð
ingar trúarlegs eðlis eru undan
skildar. Sveinbjörn Egilsson var
að vísu að, fást við þýðingar á
Illionskviðu og Odysseifskviðu um
sama leyti, án þess að Bókmennta
félagið væri þar með í ráðum, en
með útgáfum á þýðingum Jóns á
Bægisá, hóf ný bókmenntagrein
göngu sína meðal íslenzkra les-
enda, þýðingar eriendra öndvegis
verka úr erlendum málum.
Bókmenntafélagið var þó eng-
an veginn búið að gleyma hinu
upphaflega mariamiði sínu. Það
sést bezt af tillögu, sem Skatti
Stefánsson bar fram á fundi í fé-
laginu. Hún var þess efnis, að
kjósa nefnd manna til að íhuga
hverjar bækur væru íslandi nyt-
samastar, og skyldi svo félagið
reyna að fá þær samdar. Þetta
gerðist á fundi 30. marz 1836, tíu
dögum síðar flaut hann liðið lík
í Hólmsins síki, milli Brimarhólms
og Kóngsins Nýjatorgs, og að
nokkru leyti fór þessi hugmynd
hans í sömu gröf og hann. Ári
seinna bar Jón Sigurðsson upp til
lögu um, að félagið skyldi gefa út
safn smárita árlega um ýmisleg
fróðleg efni, bæði utanlands og
innan. Á næstu árum komu svo
nokkur rit samin eftir þessari for
skrift, svo sem Tvær ævisögur
Franklins og Oberlins, Lækninga
kver Jóns Hjaltalíns, Ævisaga A1
berts Thorvaldsens, Lýsing lands
ins helga, Ritgjörð um túna og
engjarækt og Um framparta is-
lenzkrar tungu í fórnöld. Þá má
ekki gleyma, að Bókmenntafélag-
ið gaf út fyrstu útgáfurnar af
Ljóðmælum Jónasar Hallgríms
sonar og Kvæðum Bjama Thor-
arensens. Að vísu var stjóra Bók
menntafélagsins ófús að gefa út
ljóð hins fyrrnefnda, og hefur e.
t.v. fundizt nóg að gert með því
að standa strauminn af kostnaðin
um við að koma honum í jörðina
í fyrra skiptið.
Framhald á 11. siðu