Vísir - 18.01.1975, Blaðsíða 7

Vlsir. Laugardagur 18. janúar 1975.
cTVIenningarmál
Ennþá í smiðju
Hannes Pétursson:
ÓÐUR UM ISLAND
Hörður Ágústsson lýstiog hann-
aði bókina
Helgafell 1974. 46 bis.
Hannes Pétursson
,,Þetta land var sál
vorri fengið til fylgd-
ar.” Svo segir síðast
orða i óð Hannesar
Péturssonar til lands-
ins á þjóðhátíðarári.
Aldrei fór það svo að
skáld vor legðu ekki
eitthvað ótilkvödd til
hátiðarhaldsins i fyrra.
Og tvimælalaust er það
að Óður til íslands
hefði sómt sér mætavei
sem „opinbert”
hátiðarkvæði, tam. á
Þingvöllum i sumar.
Síðan kvæðið kom út i bók fyr-
ir jólin hefur þess að sjálfsögðu
verið viða getið og allstaðar tek-
iðmeð skyldugri „þökk og virð-
ingu”, en býsna hrifningarlaust
að mér hefur sýnst. Hvernig
skyldi standa á þvi? Fyrirfram
skyldi maður ætla að einmitt
Hannes Pétursson væri af mið-
aldra og yngri skáldum best til
þess fallinn aö yrkja raunhæft
ættjarðarkvæði, koma orðum að
hug og tilfinningum til lands,
þjóðar, sögu sem megnuðu að
hrifa menn með sér á hátiðar-
ári.
Og það sem meira er: það er
engin ástæða til að lita á óð
Hannesar sem „tækifæris-
kvæði”, sprottið af tilefni af-
mælisársins einu saman. óður
til Islands sýnist tilkominn I
eðlilegu framhaldi af hug-
myndafræði ýmissa fyrri ljóða
Hannesar Péturssonar, þeirri
stund sem hann hefur lagt á að
gaumgæfa hin innri verðmæti
mannshugar i landinu, náttúru
þess og sögu, lýsa stöðu is-
lendings, skálds og manns önd-
vert nútiðinni og umheiminum.
Og það hefur alla tið verið ljóst
að það eru einkum þessi upp-
runalegu verðmæti mannshug-
ar og þjóðlifs sem skáldinu virö-
ast varanleg i skarki veraldar.
Það eru þau sem landið fær sál
vorri til fylgdar að heiman og
heim.
I Rimblöðum orti Hannes
Pétursson um eyjarvist sina og
okkar hinna, hér á útmörkum
Evrópu: „Utan um allt sem við
gerum slær eyjan skörðóttum
baug,” segir þar. Þessi sama
mynd kemur upp á nýtt i Óð til
íslands, þar sem rætt er um
rætur nútiðar i fortiðinni, þann
„ask eilifrar tiðar” sem er saga
landsins og þjóðarinnar:
Um rætur hans stígur
römm jörðin upp
hið ramma lif upp:
eldskírð sagan.
Fortiðin eldskirð
er arfshlutur vor
og andstæður Hfs feildar
I einn sægirtan baug
sem hvatning og hömlun
hnita saman.
Þetta er vel og drengilega
hugsað, áheyrilega kveðið:
komið orðum að þjóðrækilegri
hugsun sem áreiðanlega er eng-
in fyrirstaða að samsinna. Og
það er samhengi sögu og sam-
tiðar, þjóðlifs i landinu um aldur
sem skáldi er hugstæðast i
kvæðinu, boðskapur þess berum
orðum að treysta á hin arfteknu
verðmæti landsins sjálfs og
þjóðlíf sins
I heimi sem gnægðirnar
og hungrið sundra
I heimi sem launráð
lygar og vig
holnaga sem mörður
svo að mannsaugað hvarflar
frá kenningu til kenningar
klofið og þyrst
I nýjan sannieik
og nýjar stjörnur.
í þessu er fólgið það „land-
nám hið innra” sem er endan-
legur boðskapur kvæðisins, út-
lagður I seinni hluta þess, Heim-
komu, en á fyrri hlutann, Land-
námsfugl, er þá nánast að lita
sem forspjall og forsendur
ályktana seinni hlutans.
Það er ekki að þvi að spyrja
að Hannes Pétursson fer af list
og hagleik með efni sitt, fjálg-
legri málskrúðslist sem vel á
við hið hátíðlega yrkisefni.
Þetta á ekki sist við fyrri hluta
kvæðis, lýsing aðkomunnar að
hinu alnýja, ónumda landi sem
hinnforni spáfugl, Hugins bróð-
ir og bróðir Munins, nemur þar
hinni fyrstu svipsjón, ekki sist
ýmsar myndir ljóss og birtu:
snöggt, eins og sverði
væri I sólgeisla brugðið
fór eldhvlt birta
gegnum augu hans.
Það er sögulaust land undir
sögulausum himnisem hrafninn
alsér og nemur dýrð þess og
furður, gamall og vis uns hann
dreymdi að hann felldi
sinn dökka ham
og svifi upp! upp'.
sólfjaðraður i bjarmann.
En i seinni hluta er lýst heim-
komu skáldsins, islendings nú á
dögum til hins sama lands, al-
numins þjóð og sögu, og samt
nýtt:
Land! hvilikt land
sem lyftist úr hafinu
ennþá i smiðju
elds, kulda og vatns.
Dunandi eyja
sem á dögum sköpunarinnar!
sett niður i hálfan
hring gamalla landa.
BOKMENNTIR
EFTIR OLAF J0NSS0N
Það er að likindum sjálfur
fögnuður landnámsins, fyrr og
siðar, ytra og innra, sem hug-
stæðastur verður úr hátiðar-
kvæði Hannesar Péturssonar,
svo mælskum skáldlegum hætti
sem honum er hér lýst. A honum
risa ályktunarorð kvæðisins um
hina dunandi eldsmiðju I hafinu,
ættland vort:
engan stað á jörðu
eigum vér dýrari
En hitt er svo annað mál hvort
mönnum þykir hinn þjóðræki-
legi söguskilningur og fram-
tiöarsýn, siðferðislegi boðskap-
ur sem kvæðið ber svo fjarska
almennum orðum að engum
dytti vist i hug að „andmæla”
þeim — hvort mönnum þykir
hann fullnægja tilefninu, hinni
heitu sýn landsins sem kvæðið
lika lýsir. Það er sumpart
spursmál um það hvort og
hvernig þá unnt sé að yrkja
raunhæf ættjarðarkvæði nú á
dögum. Og svörin velta sumpart
á þvi hvers menn eiga von af
skáldi — á lýtalausu „hátiðar-
kvæði” eða framhaldi þeirrar
úttektar á „eyjarvist” okkar
allra sem verið hefur einn af
rauðum þráðum i kvæðum
Hannesar Péturssonar.
Hörður Ágústsson hefur „lýst
og hannað” bókina sem hefur
lika orðið hinn fegursti „prent-
gripur”. Teikningar Harðar
meö kvæðunum eru út af fyrir
sig tilkomumikið verk. En þótt
einkennilegt megi virðast má
samt spyrja hvort iburður
bókargerðarinnar Iþyngi ekki
textanum um of — hvort
mælskulist hans kæmist þrátt
fyrir allt betur fram i látlausari
prentun?
TIL LANDSINS
tsland I Ijóðum sautján nútima-
skálda
Jóhann Hjálmarsson valdi I til-
efni 1100 ára afmælis tslands-
byggðar
Hörpuútgáfan 1974. 92 bls.
Fögur er hlíðin
Fyrir tuttugu árum
kom út dálitil bók, Svo
frjáls vertu móðir, safn
ættjarðarkvæða sem
Kristinn E. Andrésson
tók saman i tilefni af
tiu ára afmæli lýðveld-
isins. Þar voru birt 40-
50 kvæði eftir 21 höf-
und, langflest ort á
áratugnum á undan.
í þessari bók, Til landsins,
sem Jóhann Hjálmarsson tók
saman i þjóðhátiðarskyni, eru
34 ljóð eftir 17 höfunda, nokkuð
misaldra að mér sýnist, en þó
langflest ort á undanförnum 30
árum. Eru nokkur eldri nema
ljóð Steins Steinars i bókinni?
Eins og Kristinn velur Jóhann
kvæðin úr verkum samtiðar-
skálda almennt, en ekki
„módernista” sér i lagi, elstu
skáld i bókinni eru Jóhannes úr
Kötlum og Guðmundur Böðv-
arsson en Nina Björk Árnadóttir
yngst. Aftur á móti eru langflest
ljóðin i safni Jóhanns i frjálsu
„nútimalegu” formi, og ra'unar
ekki nema kvæðiTómasar með
alveg reglulegum hefðbundnum
brag. Fyrir hefðbundnu ljóö-
máli og stil fer eins og vænta
mátti miklu meir I safni Krist-
ins. Þar fyrir er höfundaval að
verulegu leyti sameiginlegt, 7
skáld I Til landsins áttu ljóð I
Svo frjáls vertu móðir, en ekki
hef ég komið auga á nema eitt
kvæði sameiginlegt með báöum
bókum. Sex skáld i bók Jóhanns
birtu fyrst ljóð sin eftir að bók
Kristins kom út.
Vera má að báðar þessar
bækur saman megi þá hafa til
marks um hlut ættjarðarljóða i
samtima skáldskap, og ef til vill
breytta háttu þvilikrar ljóða-
gerðar á breyttum timum.
Hvernig eru nútima-ættjarðar-
ljóð I hátt, hvað eiga þau sam-
merkt og i hverju eru þau frá-
breytt fyrri ættjarðar-kveðskap?^
En þá ber lika að gá að þvi'
sem i milli ber i efnisvali til bók-
anna. Kristinn E. Andrésson
lagöi mest upp úr pólitisku gildi
ljóðanna, ætlun hans var að
„gefa sýnishorn af þvi sem
skáldin hafa lagt fram i þjóð-
frelsisbaráttu siðasta áratugs,”
segir i formála hans fyrir bók-
inni. Jóhann Hjálmarsson leiðir
sinn hest hins vegar öldungis
hjá hinum pólitiska ættjarð-
arkveðskap seinni ára — nema
ef greina má pólitiskt likinga-
mál I Ijóði Guðmundar
Böðvarssonar, Rúst:
Þetta er landiö undir sólinni
sem á sér enga þjóð
og ekki er framar land.
Hvar er þjóöin,
hvar er þjóöin
sem á sér ekkert land
og ekki er framar þjóö?
Jóhann Hjálmarsson
Það var hið pólitiska efni
þeirra, rauður þráður i bók hans
sem að mati Kristins Andrés-
sonar tengdi ættjarðarljóð
nútimaskálda skáldskap 19du
aldar og sjálfstæðisbaráttunn-
ar. Jóhann leggur ekkert upp úr
pólitik, en i formála sinum fyrir
Til landsins leggur hann nokkra
áherslu á gildi þess að eiga
ósnortið land, ómengaða nátt-
úru fjarri óhreinum borgum,
hvort sem hins vistfræðilega
sjónarmiðs sér mikinn stað i
ljóðunum sjálfum. Það sem
einkum vakir fyrir Jóhanni er
að sýna fram á náin terigsl
skálda við náttúruna sem eitt-
hvert greinilegasta auðkenni
islensks nútimaskáldskapar.
„Að tengja landslag tilfinninga-
legri reynslu er einlægust ástar-
játning til landsins,” segir hann
I formálanum.
Það er auðvitað til i þessu að
án slikrar reynslu, verömæta
sem skáldin nema i landinu
sjálfu, sögu þess og þjóðlifi, er
tómt mál að tala um „ættjarð-
arljóö”. En sfðan kemur að visu
meira efni til. Eiginleg ætt-
jarðarljóð hafa einatt fram að
færa siðferðislegt, pólitiskt,
sögulegt efni auk landslags- eða
náttúrulýsingar, þeirrar „til-
finningalegu reynslu” sem boð-
skapur slikra kvæða er reistur
á. Ættjarðarljóð eru sem sé ekki
bara ort ,,um” heldur lika „til”
landsins og þar með þjóðarinn-
ar sem það byggir og þau flytja
jafnan þjóðræknislegan „boð-
skap” af einhverju tagi.
Nú má vera að alls ekki hafi
vakað fyrir Jóhanni Hjálmars-
syni aö taka saman sýnisbók
réttnefndra ættjarðarljóða i
nútimastil. Svo mikið er vist að
hann lætur nægja lausleg efni
náttúru- og landslagslýsingar,
stundum svo laus i sér að spurs-
mál er hvort þau geta heitið
aöalefni ljóðanna, enda mundi
hugtakið „ættjarðarljóð” trú-
lega missa alla raunhæfa merk-
ingu ef það væri látið taka til
alls textans i þessari bók. Það
þykir mér trúlegt að bók sem
þessi hefði orðið æðimiklu for-
vitnilegri hefði ákveðnari skil-
greiningar mótað efnisvalið,
sumpart lagt meira upp úr efni-
við „sér-islenskrar” landslags-
lýsingar og sumpart viður-
kenndur pólitiskur og siðferðis-
legur boðskapur slikra kvæða.
Þá hefði bókin lýst með miklu
gleggra hætti ávöxtun hins
„þjóðlega arfs” I ljóðrænum
skáldskap eftir formbyltingu.
Hitt má segja að hið
„persónulega val” efnisins rétt-
lætist af næmum smekk útgef-
andansáljóðrænum texta, bókin
verður allténd mjög svo fjöl-
breytt og læsileg sýnisbók
tiökanlegrar ljóðagerðar i meiri
eða minni tengslum við náttúru
fremor en sögu landsins. Sagan
er að visu jafnan skammt undan
landslagslýsingunni, þar sem
þessir þættir mætast er kveikja
ættjarðarljóðs enn i dag. Og hér
er á við og dreif i náttúrulýsingu
ljóðanna minnsta kosti efnivið-
ur þvilikrar ljóðagerðar svo
sem i hinu knappa ljóði Þor-
steins frá Hamri, Gunnars-
hólma:
Nóttin breiöir grænt
yfir hungurvöku heimsins —
enn stynur dæmda hjartað:
Fögur er hliðin.
Bókin er snyrtilega gerð eins
og við á hátiöarútgáfu. En
misráðin held ég að sé mynd-
skreyting hennar: svarthvitar
ljósmyndir af þremur málverk-
um eftir Sverri Haraldsson og
hin fjórða á kápu, allar brotnar
um kjöl. Þær koma fyrir litið i
þessari prentun.