Tíminn - 26.10.1966, Blaðsíða 8

sem mynduð var 1939. Talið frá vinstri.
Jónsson,
TÍMiNN
MIÐVIKUDAGUR 26. október 1966
Hermann Jónasson, fyrrv. forsætisráðherra í viðtali við Tímann:
„Óþarfí að ögra stórþjóð sem
gera verður fíest á móti stjórn-
arfarslega vegna sannheringar"
væri tiL Nú gripu sendiherra-
hjónin frammí og studdu kvart
anir Walthers og spurningar
til mín með talsverðum þykkju
svip. Er mér þótti nóg komið,
sagði ég með hæfilegri kurteisi
að mér hefði skilizt að mér
hefði verið boðið þangað til vin
samlegrar máltíðar en ekki til
yfirheyrslu sem væri tjlgangs-
laus með öllu, stóð upp og
gerði mig líklegan til að
kveðja. Var þá strax snúið við
blaðinu tekið upp vinsamlegt
hjal og ekki minnzt meira á
þetta mál.“
Þetta voru sem sagt viðbrögð-
in hjá Þjóðverjum, eftir að rík
isstjórnin hefði neitað þeim
um alla tilhliðrun hér á ís-
landi.
í minningum Stefáns Jó-
hanns Stefánssonar, er látið að
því liggja, að Hermann Jónas
son hafi verið töluvert hlynnt
ur Þjóðverjum, þegar hann var
forsætisráðherra um það bil
sem dró til heimsstyrjaldarinn
ar ' síðari. Kemur þetta m. a.
fram í því, að Stefán segir, en
hann var utanríkisráðherra í
þjóðstjórninni, að dr. Gerlach
sendiherra Þjóðverja hér hafi
cinkum viljað snúa sér til for-
sætisráðherrans um málefni
Þjóðverja.
Út af þessum skrifum Stefáns
Jóhanns Stefánssonar hefur
Tíminn snúið sér til Hermanns
Jónassonar og beðið hann að
skýra frá því hvernig við-
skiptum ríkisstjórnarinnar við
Þjóðyerja hafi verið varið á
þessum tíma.
— Þetta hefur einu sinni ver
ið borið á mig áður, sagði Her-
mann. Það var Finnur Jóns-
son sem kom með þetta á al-
þingi þegar Nýsköpunarstjórn
in var við lýði. Og ég hélt satt
að segja að enginn mundi
reyna það aftur. í rauninni er
hér um svo lítilfjörlegt nudd
að ræða, að það tekur því varia
að tala um það, og ekki annað
en bergmál af því sem Finnur
var að glósa um á sínum tíma.
— Kannski Stefáni hafi
fundizt þú nokkuð ráðrfkur?
— Stefán segir á einum stað
að hann sjálfur, Ólafur Thors
og Eysteinn Jónsson hafi alltaf
verið lýðræðissinnar. En hann
minnist ekkert á okkur Jakob
Möller. Það er eins og Stefán
vilji láta menn halda að við
höfum verið öðruvísi.
__ Hvernig koma þér þessar
minningar Stefáns annars fyr-
ir sjónir?
— Mér sýnist þetta vera
persónusaga, sem tekur aðeins
fyrir þá þætti hinnar al-
mennu sögu, sem höfundur er
þátttakandi í. Með þessu móti
verður persónusagan villandi
sem saga.
Þarna er t. d. sagt frá stríð-
inu og tildrögum þess, en al-
veg sleppt að minnast á það at-
riði, sem er kannski stærsti
Stefán Jóhann Stefánsson
Hermann Jónasson
Eysteinn Jónsson
Skúli GuSmundsson
Ríkisstjórnin, sem sat að völdum snemma vors 1939, og neitaði Þjóðverjum um fiugleyfi hingað. Þessi
neitun íslendinga vakti heimsathygli.
þáttur okkar íslendinga í þess-
um atburður. en það var þegar
Þjóðverjar komu hingað 20.
marz 1939 og vildu fá leyfi til
að fljúga hingað með farþega
og póst. Þjóðverjar sóttu fast
á um þetta og höfðu í hótun-
um en þeim var neitað.
Ég kom náttúrlega ekki
einn við sögu af íslands hálfu.
Að neituninni stóðu flokkarn-
ir sem studdu stjórnina og
rnargir stjótrnarandstæðingar.
Það var lítið skrifað um það
í íslenzku blöðin, að Þjóðverj-
um hefði verið neitað um flug-
aðstöðu hér á landi- Aftur á
móti vakti neitun okkar heims-
athygli, og varla mun hafa ver
ið skrifað meira um ísland i
heimspressuna en einmitt þá.
Blöð erlendis bentu á, að ís-
lendingar væru fyrsta þjóðin
sem þyrði að segja nei við
Hitler. Þetta var á þeim tíma
þegar Hitler var búinn að
ösla yfir töluverðan hluta Evr
ópu. Þess vegna var ekki nema
von að neitun okkar þætti
fréttnæm.
Mikilvægt atriði eins og þetta
kemur alls ekki fram í, bók
Stefáns Jóhanns, af því það
kemur ekki mál við persónu-
söguna, sem hann er að segja.
Hann er ekki kominn 1 stjórn,
þegar þetta gerist.
— Lítur þú svo á, Hermann,
að það hafi átt að vera Mut-
verk íslenzkra stjómarvalda á
þessum erfiðu tiinum að verka
ögrandi á Þjóðverja?
— Auðvitað var slíkt eins
óhyggilegt og mest mátti fyrir
þjóðina að espa Þjóðverja á
móti rér með smáatriðum, held
ur varð að gera það, sem var
rétt, hvað sem það kostaði, án
allra óþarfa ögrana.
— Mér sýnist að í minning-
um sínum hæli Stefán Jóhann
sér af því óbeint að hafa ögrað
Þjóðverjum sem utanrfkisráð-
herra. Var það ekki varhuga-
vert á slíkum tíma?
— Áreiðaniega var það ekki
hyggilegt eins og á stóð. —
— Þjóðverjar hafa sótt fast að
fá hér aðstöðu?
— Já. Það kemur m. a. fram
í ævisögu Sveins Björnssonar,
forseta, hvað þeir töldu þetta
brýnt mál. Nefndin, sem kom
hingað, var ekki fyrr komin
aftur til Danmerkur en hún
byrjaði að yfirheyra hann og
sýna honum frekju. Orðrétt seg
ir x æviminningum Sveins:
„Er nefndin hafði verið
nokkurn tkna í Reykjavík, kom
þýzki sendiherrann til mín,
kvaðst hafa frétt að nefndinni
hefði verið tekið stirðlega af
hélt áfram að nudda við mig.
Lauk svo að ég kvaðst mundu
segja forsætisráðherra frá
þessu í símtali sem ég mundi
eiga við hann þá um daginn eða
næstu daga um annað mál.
Eins og kunnugt er fengu
þessir þýzku sendimenn ákveðið
afsvar hjá íslenzku ríkisstjórn-
inni. Er von var á þeim aftur
til Kaupmannahafnar bauð
þýzki sendiherrann mér í há-
degisverð sama daginn, eða dag
inn eftir að þeir komu. Við
tókum tal saman áður en gengið
var að borði. Taldi Walther þá
— Hvernig gátu þeir ^ farið
svona erindisleysu tO íslands
ef forsætisráðherrann hefði ver
ið þeim ákaflega vinveittur?
— Ég veit það ekki. Ég var
eini maðurinn sem talaði við
þá ásamt skrifstofustjóranum í
utanríkisr áðuneytinu.
— En hvað er að segja um
samskiptin við dr. Gerlach?
— Stefán Jóhann Stefánsson
var að vísu utanríkisráðherra
þegar þetta var. En þegar How
ard Smith, sendiherra Breta
kom hingað til að ræða skiptin
á her Breta og Bandarikjalier
þá sneri hann sér etoki til utan
rfkisráðherra, heldur til forsæt
isráðherra, eins og dr. Geriach.
— Hvemig tók þýzka nefnd
in því meðan hún stóð hér við,
að hafa farið erindisleysu hing
að?
— Ég get sagt þér það um
andrúmsloftið, að Stefán Þor-
varðarson, sem stóð fyrir kvöld
verði sem nefndinni var boðið
til, sagðist aldrei hafa tekið
eins nærri sér að vera í kvöld-
verðarboði og £ það skiptið.
Svona var spennan í andrúms-
loftinu.
— Þetta hefur ekki verið
neinh vinafagnaður?
— Öðru nær. Okkur var
meiri aufúsa í öðrum mönnum
á þessum tíma. í ræðu sem
ég flutti, þegar Bretar höfðu
hemumið landið, sagði ég að
I
Möller, fjármálaráðherra, Hermann Jónasson, forsætisrá'öherra, Stefán
ráSherra og Ólafur Thors, atvinnumálaráSherra. Fyrir enda borSsins
stofustjóri.
Jóhann Stefánsson, félagsmála.
stendur Vigfús Einarsson, skif-
íslenzkum stjórnarvöldum, og
vildi segja mér, að þýzka ríkis
stjórnin hefði áhuga á því að
þeir fengju leyfi það, er þeir
fóm fram á. Hvort ég vildi
riá ríkisstjórn minni þetta?
Eg taldi málið mér óviðkom-
andi, taldi eðlilegt ef þýzka
stjórnin vildi koma slíkum boð
um til íslenzku ríkisstiórnarinn
ar, að hún gerði það venjulega
stjórnarleið, t. d. með milli-
göngu þýzka aðalræðismanns-
ins í Reykjavík. Sendiherrann
raunir sínar. Kvaðst jafnan áð-
ur hafa _ átt vinsældum að
fagna á fslandi, og margir fs-
lendingar væru góðir vinir sín-
ir. Nú hefði sér verið kulda-
lega tekið og engar undirtektir
fengizt undir erindi sitt. Hvort
ég gæti sagt sér hvernig á
þessu stæði? Ég kvaðst verða
að hryggja hann með því, að ég
hefði enga hugmynd um það,
enda væri hann hér einn til
frásagnar, og hann gerði ef til
vill meira úr þessu en ástæða
þeir væru komnir hingað sem
gestir. Það er aðeins hægt að
gera sér í hugarlund hve miklu
var borgið með því að málin
skildu skipast svona. Churchill
sagði við mig niður i þinghúsi,
að hefðu Þjóðverjar verið komn
ir hér á undan, þá hefðu BretaT
orðið að taba landið hvað sem
það kostaði. „Þið voruð heppn-
ir að leyfa ekki Þjóðverjum að
fljúga hingað“, sagði Churehill.
— Kom landganga Breta hér
íslenzíku stjóminni alveg eins
L