Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1937, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSÍNS
367
Sálarlíf dýranna.
Húsdýrin hafa verið förunaut-
ar og fjelagar mannsins
frá ómunatíð, tekið þátt í lífs-
baráttu hans og liðið með honum
súrt og sætt, Hve mikið maður-
inn á húsdýrunum að þakka í
frelsisbaráttu sinni undan oki
náttúrunnar, er ekki auðvelt að
gera sjer grein fyrir í fljótu
bragði. Má næsturn segja, að
fyrst þegar maðurinn hafði gert
sig að herra dýranna, gat hann
gert sig að herra jarðarinnar.
Það er langt síðan að menn
fóru að reyna að gera sjer grein
fyrir, hvernig sálarlífi dýranna
væri farið. Gríski heimspekingur-
inn Aristoteles (384—322 f. Kr.)
kom fram með kenningu, sem
varð undirstaða allra nútíma
rannsókna á sálarlífi dýra, og er
hún rjett, það sem hún nær.
Mönnum og dýrum eru ýmsir eig-
inleikar sameiginlegir, en auk
þess er maðurinn gæddur hæfi-
leikum, sem dýrin hafa ekki. Síð-
an gleymdist kenning þessi, en
vísindamenn gerðu þó við og við
tilraunir til þess að skilja sálar-
líf dýranna. Franski heimspek-
ingurinn Descartes (1596—1650)
hjelt því t. d. fram, að dýrin
væru aðeins flóknar og fullkomn-
ar vjelar og alt hátterni þeirra
og atferli væru vjelræn (mekan-
isk), í mótsetningu við hegðan
og athafnir mannsins, sem stjórn-
uðust af vilja og hugsun. Enn
var því haldið fram, að alt at-
ferli dýranna ákvarðaðist af með-
fæddum eðlishvötum. Eftir kenn-
ingum þessum hafa dýrin enga
skynsemi og eru gersneydd allri
hugsun. Það er fyrst með þróun-
arkenningu Darwins (1809—
1882), að rannsóknir á sálarlífi
dýra hefjast að ráði. Darwin hjelt
því fram, að maðurinn ætti rót
sína að rekja til frumstæðra for-
feðra, mannapa, en þeir svo aft-
ur til enn frumstæðari „dýrs“,
sem var harla ólíkt manninum að
ytra útliti — og þannig koll af
kolli. Með öðrum orðum: Maður-
inn var einu sinni það, sem við
köllnm dýr. Þessi þróun nær jafnt
til sálrænna sem líkamlegra eigin-
leika, að áliti Darwins. .
*
vað hafa þá nútímarann-
sóknir leitt í ljós um sálar-
líf dýra! Fyrst og fremst, að at-
ferli (lýraniia er hvorki vjelrænt
nje heldur er það algerlega á-
kvarðað af blindum, meðfæddum
eðlishvötum. Þótt eðlishvatirnar
segi þeim til um margt, á okkur
lítt skiljanlegan hátt (sbr. far-
íuglana), er langt frá því, að þær
ráði öllu atferli þeirra. Æðri dýr,
svo sem hundar og apar, eru gædd
allmikilli skynsemi eða hæfileik-
anum til að hugsa og ráða fram
úr nýjum, óvæntum viðfangsefn-
um. Þau geta, með öðrum orðum,
lært af reynslunni, en það gætu
þau ekki, ef atferli þeirra stjórn-
aðist algerlega af arfgengri og
óumbreytanlegri eðlishvöt. Tamn-
ing dýra byggist að mestu eða
öllu leyti á því, að dýrin hafa
meiri og minni skynsemisglóru.
Æðri dýr geta og skilið táknmál.
Allir kannast við, að hundurinn
skilur sæg af orðum, hljóðum og
bendingum og leggur rjettan
skilning í margar athafnir manna.
Mörg dýr geta gert sig að ein-
hverju leyti skiljanleg hvert öðru
með ákveðnum hljóðum, sem ætla
má, að sje vísir að mjög frum-
stæðu máli. Sumar apategundir
geta notað ýms tæki, og jafnvel
má segja, að þeir geti búið til ein-
föld verkfæri. Sum dýr hafa gott
minni. Það er alkunna, að hund-
ar þekkja aftur húsbónda sinn,
eftir langa fjarveru. Dýrin hafa
og vilja': Þau geta látið á móti
eðlishvötum sínum, stilt sig um
að fremja verknað, sem þeim er
bannaður eða þeim er refsað fyr-
ir. Dýrin hafa loks all-fjölbreytt
tilfinningalíf: Hundurinn finnur
ekki aðeins til líkamlegs sársauka
eða vellíðunar, heldur einnig til
hrygðar og gleði, kvíða og til-
hlökkunar, hann skammast sín og
virðist vera ánægður með sjálf-
an sig, þegar hann þykist hafa
vel gert. — Af ýmsum þessum
dæmum, sem hjer eru tekin af
handahófi, má sjá, að dýrin hlýða
ekki blint meðfæddri og óum-
breytanlegri eðlisávísun, heldur
læra þau margt og mikið af eigin
reynslu. Þau bæta við hina eðli-
legu þekkingu sína á sama liátt
og maðurinn, þótt í miklu minni
stíl sje. Þessi aukning þekkingar
og kunnáttu, skynsamlegt atferli
og áunnar venjur hafa óhjákvæmi
lega í för með sjer meiri og minni
brevtingu á arfgengum, eðlislæg-
um athafnaháttum. Dýrin vaxa
því að visku með aldri, þau
standa ekki í stað, þótt. almenn-
ingur gefi lítt gaum framföv
þeirra.
Sálarfræðin er því simám sam-
an að brúa það Ginnungagap, sem
staðfest vírðist á milli sálarlífs
dýra og manna. Á nú. miklu frem-
ur við að segja: „Misskift er náð-
argáfunum, en sami er andinn“.
Vísindin hafa þannig fært dýrin
nær manninum, og rjettur skiln-
ingur á eðli þeirra ætti að vekja
meiri samúð með þeim og stuðla
að bættri meðferð þeirra.
Símon Jóh. Ágústsson.
Gullúrið.
Gamall bókhaldari sagði eitt
sinn, að það væri undravert hvað
menn gætu keypt sjer, er fram
liðu stundir, ef menn hefðu hug
á að aura saman til þess.
— Jeg tók það einu sinni í mig
að spara saman fje til þess að
kaupa mjer gullúr. Þetta gerði
jeg m. a. á þann hátt, að í stað
inn fyrir að kaupa mjer dýran
miðdegisverð, sem jeg var vanur
að gera altaf við og við, keypti
jeg mjer krónumáltíð, en lagði
mismuninn til hliðar. Eftir miss-
iri átti jeg í handraðanum fyrir
gullúrinu.
— En jeg hefi aldrei sjeð þig
með neitt gullúr, sagði kunningi
hans.
— Nei, það er ekki von, því
að úrið keypti jeg aldrei. Jeg
komst að raun um, að úr því jeg
gat neitað mjer um hinn dýrari
mat, eins gat jeg hæglega neitað
mjer um að eignast gullúrið.