Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.1940, Blaðsíða 2

290
LESBÓK MORGUNBLAÐSIN8
ar eru það lítii svæði, sem í á að
ganga fje frá fáum bæjum, sem
smalað er til rjettarinnar. Á öðrum
stöðum er landið geysi víðlent, og
á því gengur fje úr mörgum
hreppum, og stundum úr fleiri
sýsluhlutum.
Þegar fjáreign landsmanna er
nxeð eðlilegum hætti, kemur flest
fje að Reykjarjett á Skeiðum. Að
henni kenxur alt fje, sem rekið
hefir verið til fjalls úr sveitunum
milli Þjórsár og Hvítár og ekki
hefir verið dregið úr í Skaftholts-
og Reykjadalskotsrjett, og getur
það verið upp undir 40.000.
Næst fjárflesta rjettin mun vera
Þverárrjett í Mýrasýslu. Að henni
er smalað fje úr Mýrasýslu ofan
Norðurár, en auk þess kemur þar
margt fje xxr Borgarfjarðarsýslu
og Húnavatnssýslu og nokkuð úr
Strandasýslu og Dalasýslu. Að
Þverárrjett má vænta um 25.000
fjár, þegar fjáreign er með eðli-
legum hætti.
Þriðja stærsta rjettin mun vera
Stafnsrjett í Svartárdal, en þó
má vera að ekki komi færra fje
að Fellsrjett í Vopnafirði og er
það þó mestalt úr einum hreppi.
Að Stafnsrjett kemur fje úr
Húnavatnssýslu og Skagafjarðar-
sýslu og getur það verið upp und-
ir 20.000, þegar girðingar ekki
hindra fjeð í að komast á fjall,
og mæðiveiki hefir ekki höggvið
skarð í fjáreignina.
Margar fleiri rjettir eru fjár-
margar, eins og iíelarjett í
Fljótsdal, Silfrastaðarjett í Skaga-
firði, Hraunsrjett í Aðaldal, Odd-
staðarjett í Lundareykjadal o. s.
frv.
I
Að hverri rjett eru smöluð á-
kveðin svæði, ,og eru þaxi mjög
misstór, það eru því mismargir
menn sem taka þátt í göngunum
eða leitunum á hverjpm stað, en
eins og nú er mannað í göngur,
þarf yfir átta þúsund manns um
alt landið til að smala fjenu að
fyrstu rjettum.
Sumar jarðir eiga ekkert upp-
rekstrarland. Bændurnir, sem á
þeim búa, verða því að hafa alt
búfje sitt heima allan ársins
hring, eða kaupa fyrir það beit
að sumrinu, hjá öðrum bændum
sem eiga víðlendari beitilönd. í
heilum sveitum er ekkert upp-
rekstrarland fáanlegt eins og t. d.
Landeyjum í liangárvallasýslu,
ýmsum sveitum Skaftafellssýslna
o. fl., þar verður því að hafa alt
fje heima.
Annarsstaðar, eins og víða á
Vestfjörðum og Austfjörðum, og
raunar líka á nokkrum stöðum á
Norðurlandi, eiga hreppsfjelögin
að vísu engan upprekstur, en ein-
staka jarðir eiga víðlend heiina-
lönd og lána hinum beit í þeim.
Eru það þá oftast botnarnir í
dölunum sem liggja upp frá
fjarðabotnunum, og þverdalir sem
skerast inn í fjallgarðana miUi
fjarðanna, sem notaðir eru senx
upprekstrarlönd.
Á enn öðrum stöðum eiga
hreppsfjelögin, og stundunx mörg
saman, ákveðin heiðasvæði, eyði
dali, eða fjalllendi, sem allir fjár-
eigendur hafa rjett til að reka fje
sitt í, og hafa það þar sumar-
langt.
Stærst samliggjandi afrjettar-
lönd eru fjallendin upp af og á
milli Skagafjarðar-, Húnavatns-,
Mýra- og Borgarfjarðar, og Ár-
nessýslu.
Næst stærst samliggjandi afrjett
arlönd eru milli bygðanna í N..-
Múlasýslu og Þingeyjarsýslu, og
eru þau mörg eign einstakra
manna eða jarða, eins og Brúar,
Möðrudals, Reykjahlíðar o. fl.
Víðáttumikil
afrjettarlönd.
Víða annarsstaðar eru stór og
víðáttumikil afrjettarlönd, eins og
heiðarnar í Þingeyjarsýslu, Bárð-
dælaaf r j ett, Skaf tártunguaf r j ett,
Stafafellsafrjett, Laxárdalsafrj ett
o. s. frv.
Göngur verða ákaflega misjafn-
ar, eftir löndunum sem smala
þarf til rje.ttarinnar. Víða tekur
það einn langan dag að ganga og
rjetta, en á öðrum stöðum tekur
það marga daga, eða alt upp-
undir viku.
Göngurnar eru ekki síður til-
hlökkunarefni unglingspiltanna en
rjettirnar, þá dreymir um það
strákana í sveitinni að fá að fara
í göngur. Þeir telja árin og vona
að það komi að því í ár eða næsta
ár eða þar næsta ár, að þeir fái
aði fara í göngur, því þeir skoða
það sem viðurkenningu á því að
þeir sjeu orðnir menn með mönn-
um, þegar þeir eru úrskurðaðir
„gangnafærir1. Og margur er sá
strákurinn, sem leggur meira upp
xxr því, að vera þannig viðurkend-
ur, og tekinn í tölu fullorðnu
maunanna, en þegar presturinu
tekur hann í tölu þeirra fullorðnu
með ferminguuni. Upprekstrar-
svæðinu, sem ganga á að hverri
rjett, er nærri altaf skift í fleiri
leitarsvæði, og leitar þá hvert leit-
arsvæði ákveðinn fjöldi manna.
Gangnastjóri eða fjallkóngui'
stjórnar göngunum eða leitinni.
Hann úrskurðar hvert menn sjeu
gangnafærir, rekur heim þá sem
illa eru útbúnir, eða hann treystir
ekki, og kaupir aðra í þeirra
stað á kostnað þess er hina sendi.
Hann ákveður hvaða menn skulx
leita hvert leitarsvæði, og setur
einhvern sjerstakan til að stjórna
leitinni á því, og er sá leitar-
stjóri eða gangnaforingi, og ber
ábirgð á því að leit fari vel og
skipulega fram og eins vel gang-
ist og mögulegt sje.
Göngur hefjast.
Daginn fyrir leitii’nar fara all-
ir, sem lengra eiga að, af stað
og nátta sig á næstu bæjum viö
leitarsvæðið sem þeir eiga að leita.
Verður þá oft gestkvæmt þar.
Margmenna verður í hverju rúmi
og sofa í hlöðum og annarsstað
ar þar sem föng eru á, og hent-
ast þykii\ Menn hafa með sjer
nesti og neyta þess, til þess að
gera sem minstan átroðning. Kaffi
er þó æfinlega sjálfsagt að þiggja
hjá húsbónda, bæði að kvöldinu
áður en gengið er til náða, og að
morgninúm áður en lagt er upp,
Aletaðar vilja menn byrja að
ganga strax og „sauðljóst“ er. En
til þess að geta það þarf að leggja
svo snemma af stað úr náttstað að
komið sje á gangnamörk eða
gangnaskil með fyrstu skýmu, og
eru menn þá oft búnir að ríða í
2 til 4 tíma. Það er því misjafnt
hvenær lagt er af stað. Gangna-
stjórinn ákveður það á kvöldin,
og þegar stundin kemur þarf eng-
an að vekja. Allir eru komnir á
kreik,farnir að taka hesta sína úr