Lesbók Morgunblaðsins - 19.03.1950, Blaðsíða 12

168
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
unar en margan grunar. Eftir að
menn komust upp á lagið með að
hnýta hnúta, munu hafa verið gerð-
ar margar tilraunir til að hnýta
bandið saman í samhangandi net,
sem nota mætti í skjólflíkur. Ótal
sönnunargögn hafa fundist fyrir
því, að Grikkir og Egyptar hafa
kunnað vefnaðarlistina ca. 2000 ár-
um f. Kr. Fornfræðingar hafa fund-
ið myndir, sem sýna, að í þá daga
hafa menn ofið á tvenns konar
vefstóla. Önnur gerðin hefur verið
býsna óþægileg. Vefstóllinn lá flat-
ur á jörðinni, og vefarinn varð að
sitja með hnjen krept upp að brjóst
-inu. Hin gerðin mun hafa verið
heldur skárri. Vefstóllinn stóð upp-
reistur, og þar með var hægt að
vefa ýmist að ofan eða að neðan.
Menningin var nú komin á það
stig, að maðurinn gat fljettað sam-
an bandið og þar með myndað vað-
mál, sem samanstendur af uppi-
stöðu og ívafi. Eftir því sem fram
liðu stundir, fóru vefararnir að fást
við ýmsar tilraunir til endurbóta.
Þannig var búinn til nýr vefstóll.
Sátu 2 menn sinn við hvorn enda
og ljetu skyttuna ganga á milli sín.
ítalinn Leonardo da Vinci mun
hafa orðið til þess fyrstur manna
að reyna að knýja vefstólinn með
vatnsafli, en sú hugmynd komst
aldrei í framkvæmd. Nú halda
Þjóðverjar því fram, að þeir hafi
fyrstir manna gert vjelknúinn vef-
stól. Hairn kvað hafa verið gerður
árið 1586 af Anton Múller, en þessi
uppfinning kostaði hann lífið. —
Þrjátíu og fimm árum seinna eða
árið 1621 var smíðaður vefstóll af
nýrri gerð. Árið 1750 stofnaði Frið-
rik mikli Þýskalandskeisari stóra
vefstólaverksmiðju í Berlín.
Frakkar halda því einnig fram,
að þeir eigi fyrstu hugmyndina að
vefstól, sem gat ofið breitt vaðmál.
Haim gerði sjóliðsíoringi að nafni
M. de Cennes arið 1678. Þessi upp-
íiiming var lögð íyrir akademiið í
París, og síðan heyrðist ekki meira
um hana. Hún mun hafa hlotið
sömu örlög og ýmsar aðrar upp-
finningar.
Árið 1704 fæddist í Lancashire
í Englandi maður að nafni Johan
Kay. Sagt er, að honum hafi fyrst-
um manna tekist að vefa breitt
vaðmál með fljúgandi skyttu, en
áður voru 2 menn við sama vefinn
og voru afköst þeirra lítil. Nú tók
ekki betra við, því að þeir, sem ófu
með höndunum, heldu að þeir yrðu
atvinnulausir. Söfnuðu þeir liði til
að ráða Johan Kay af dögum, og
varð hann að flýja. Hann dó árið
1775. Sonur hans helt áfram til-
raunum föður síns við endurbætur
á vefstólnum. Árið 1760 fann hann
upp skyttukassann, sem gerði það
að verkum, að hægt var að skjóta
inn ívafi með mismunandi litum.
Urðu nú geisimiklar framfarir í
vefnaði.
Ýmsar þær nýungar, sem gerðar
voru, voru eyðilagðar jafnóðum og
þær urðu til. Maður nokkur að
nafni Ned Lord kom á fót allmikilli
uppreisn, sem átti að eyðileggja
verksmiðjur, og fekk hann í lið
með sjer margt manna. En skemd-
arverkin hættu smátt og smátt þeg-
ar fram liðu stundir og fólk sá
hversu mikla kosti vjelamenningin
hafði. Störfin urðu auðveldari og
varan gat orðið miklu ódýrari.
Englendingur að nafni Edmund
Cartwright, sem var prestur í hjer-
aðinu Doncaster bjó til sjálfvirkan
vefstól árið 1785, og er það merki-
legt, því að hann hafði aldrei sjeð
handvcfstól. Þessi vcfstóll var geisi
þungur, og þurfti 2 íileflda karl-
menn til að koma honum á stað.
Cartwright kvað hafa orðið mjög
undrandi, er hann sá hversu ljettir
handvefstólar voru. Þá tók hann
til óspiltra málanna og tókst að
endurbæta \ eístól snin að miklum
mun. — Vefstóllinn hætti sjálf-
krafa, eí ívafsgarnið slitnaði. —
Cartwright fann upp vefásinn og
skyttulagið.
í Lyon í Frakklandi fæddist árið
1758 maður að nafni Joseph Maria
Jacquard. Árið 1805 fullgerði hann
Jacquard-vefstólinn, sem var ein
mesta uppfinningin í vefnaði. Með
þessum vefstól var hægt að vefa í
eínið alls konar myndir. Jacquard
hlaut sömu örlög og margir af
mestu snillingum heims. Hann ólst
upp í fátækt og varð að strita og
þræla fyrir sjer. Það var ekki fyr
en árið 1821, er hann varð 67 ára,
að hann fekk fyrstu viðurkenning-
una. Síðustu uppfinningu sína seldi
hann fæðingarbæ sínum fyrir sára-
litla þóknun. Þegar hann dó, 85
ára gamall, voru 30000 Jacquard-
vefstólar í notkun.
Nú fóru menn að smíða svokall-
aða skaftvefstóla. Þjóðverjar fluttu
inn ljetta vefstóla frá Englandi, en
Þjóðverjinn Louis Schönherr gerði
þungan vefstól, sem hefur haft
geysimikla þýðingu fyrir ullariðn-
aðinn. Um þær mundir gerði Eng-
lendingurinn George Crompton
einnig vefstól fyrir grófari vaðmál
og náði miklum árangri.
íslenskur ullariðnaður.
FRÁ landnámstíð höfum við ís-
lendingar unnið klæði okkar að
mestu leyti sjálíir. Skýrslur sýna,
að fyrr á tímum var íslenska vað-
málið allmikil útflutningsvara. —
Eins og ílestir munu vita, var það
Skúli Magnússon, sem fyrstur
manna sýndi íram á þýðingu ullar-
iðnaðar okkar íslendinga og hóí
sínar frægu umbætur á tóvinslu
okkar. Oft mun Skúli Magnússon
hafa átt í erjum og erfiðleikum við
hina illviljuðu kaupmenn einokun-
arfjelaganna.
Um það bil 90 árum eítir dauða
Skúla l'ógcta, eða árið 1880 fór þing-
evskul' bóndi, Magnus Þórarinsson,
utan til að læra ullarvinslu og var
ferðinni hcitið til Damnerkur. —