Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.1952, Page 11

'i LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
"3* 119
Geimrannsóknir á Palomarf jalli
hafa leitt
margt furðulegt í Ijós
HIN mikla stjörnurannsóknastöð á Palomarfjalli hefur nú starfað að
'því í tvö ár að ljósmynda himingeiminn og er nú hér um bil hálfnuð
með það, enda var svo ráð fyrir gert í upphafi að því verki yrði lokið
á fjórum árum. Það eru um % hlutar af himinhvolfinu, sem sjást
þaðan, og er þvi skipt í 1870 reita eða myndir, sem síðan eru settar
saman, svo að þær mynda eina heild. Það er „Big Schmidt“ stjörnu-
sjáin, sem myndirnar tekur, en þegar þarf að fá skýrari myndir af
einhverjum stað í geimnum, þá er notuð hin mikla stjörnusjá, sem
hefur 200 þumlunga breiðan holspegil og nær að ljósmynda stjörnu-
hverfi lengra úti í himingeimnum en nokkurt mannlegt auga hefur fyr
skyggnzt.
Framfarir í þekkingu á
himingeimnum
ÞAÐ var austur í Litlu-
Asíu fyrir þúsundum ára að hirðar,
sem vöktu yfir sauðfé um nætur,
tóku eftir því að afstaða stjarn-
anna breyttist innbyrðis. — Þetta
þótti merkilegt, því að áður höfðu
menn haldið að stjörnurnar væri
settar til skrauts á himinhvelfing-
una. En svo leið langur tími þangað
til menn uppgötvuðu að stjörnurn-
ar gengu eftir hringbrautum. Og
enn leið langur tími þangað til
menn skildu að þær gengu um-
hverfis sólina.
Seinna skildist mönnum að sólin
sjálf væri stjarna, lík þúsundum
annarra er sjást á festingunni. Enn
seinna skildist stjörnufræðingun-
um að vetrarbrautin, sem eygja má
eins og ljósleitt band þvert yfir
himinhvolfið, var í raun og véru
þyrping stjarna og sólna, sem er
svipuðust hjóli í laginu og að sól
vor er aðeins ein af 200 þúsundum
milljóna sólna í þessu mikla
stjörnuhverfi.
Vetrarbrautir
skipta mflljónum
Þegar stjörnusjárnar stækkuðu
og bötnuðu, uppgötvuðu menn svo,
að auk þessarar vetrarbrautar eru
þúsundir milljóna annarra vetrar-
brauta í himingeimnum, stjörnu-
þyrpingar og stjörnuþokur, eins og
þær voru kallaðar. En til þess að
geta gert sér einhverja hugmynd
um fjarlægðirnar á milli þeirra,
fundu menn upp að telja f jarlægð-
irnar í Ijósárum (þ. e. a. s. þeirri
vegarlengd, sem ljósgeislinn fer á
einu ári). Það er sú stærsta lengd-
areining er menn hafa, því að ljós-
geislinn fer um 300.000 km á hverri
sekúndu, éða um sex milljónir
milljóna mílna á ári.
Hin mikla 200 þumlunga stjörnu-
sjá á Palomar hefur ljósmyndað
stjörnuþokur, sem eru í 1000 mill-
jóna ljósára fjarlægð. En þetta
þýðir það, að ljósgeislinn sem kem-
ur fram á myndum hennar, lagði
á stað frá þessu stjarnhveríi fyrir
þúsund milljónum ljósára, og' það
er svo langur tími, að öll saga
mannkvnsins er eins og andartak
í samanburði við það. Þessi himin-
hverfi sjást eins og þau voru fyrir
1000 milljonum ljósára. Það er
næsta ólíklegt að þau sé cnn á
sama stað og vel getur verið að
þau sé ekki lengur til.
Smástirni og vígahnettir
Svo að s'egja á hverri nóttu koma
fram á himinmyndunum ný fyrir-
bæri, sem menn hafa ekki veitt at-
hygli áður. Sum þeirra sjást undir
eins og ljósmyndirnar hafa verið
framkallaðar, önnur sjást ekki fyr
en ljósmyndirnar hafa verið rann-
sakaðar ýtarlega í smásjá.
Sumir af hinum nýju hnöttum
eru nágrannar vorir og fylgja sól-
hverfi voru. Meðal þeirra eru
margar halastjörnur, þessir ein-
kennilegu „flækingar11 í himin-
geimnum, sem stundum ganga ná-
lægt sól, en þeytast svo eitthvað
út í buskann og koma ekki aftur
fyr en eftir mörg ár, eða koma
aldrei aftur. Hinn 15. nóvember
1949 fannst ný halastjarna, sem ber
mjög litla birtu, og er hún ein-
kennileg að því leyti að hún fer
hringbraut sína á 2,3 árum, en það
er ótrúlega stuttur tími þegar um
halastjörnu er að ræða.
Svo mófg ný smástirni hafa fund-
izt, að ekki hefur verið hægt að
koma tölu á þau. Eitt af þesáurn
smástirr.um fannst 31. ágúst 1951
og er það merkilegt að því leyti,
að það gengur svo nærri sól, að
það fer inn undir sporbraUt Venus-
ar og fer því þvert yfir sporbraut
jarðar. Þetta er sjötta smástirnið
sem mönnum er kunnugt um að fer
yfir sporbraut jarðar. Annars er
réttara að kalla þetta vígahnetti en
smástirni, því að hnettir þessir eru
varla meira en 1—2 enskar mílur í
þvermál.
Nú er það spurning hvort ekki
geti orðið árekstur þegar vígahnett-
ir þessir ganga yfir sporbraut jarð-
ar. En vísindamennirnir telja að