Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.1953, Blaðsíða 12

562
LESBÓK MORGUNBL'AÐSINS
skera tvisvar sinnum handfylli
vinstri handar, þ. e. tvo skurðar-
hnefa, er kominn einn hnefi eða
hálf hönd. Fjórir skurðarhnefar
eða tveir hnefar gera eina hönd.
Áður voru hafðar 6 hendur í hverj-
um parti, og voru þeir þá nefndir
heilpartar, en nú er vanalegra að
hafa þriggja handa parta: hálf-
parta.
Þegar búið er að skera í einn
part, eru teknar hinar lengstu og
gerðarlegustu melstengur, sem
finnanlegar eru, upp með rótum
og festar saman — við axið. Er svo
búið til úr þeim nokkurs konar
band, er nefnist bendi, þannig að
8 stangir eru lagðar saman og fest-
ar (um axið, eins og áður er tekið
fram) við aðrar 8 stangir eða þar
um bil. Þetta kunna eigi aðrir en
þeir, sem vanir eru melavinnu. —
Bendið er síðan lagt á jörðina, og
er svo tekinn einn skurðarhnefi,
hnefi eða jafnvel hönd í einu og
lagt ofan á bendið, þannig að axið
er allt öðrum megin, en stöngullinn
hinum megin. Síðan er hert að
partinum, og endarnir á bendinu
að því búpu snúnir saman og þeim
svo stungið inn undir bendið.
Einn hestburður af mel er vana-
lega 8 hálfpartar (þriggja handa
partar), en þegar melur er seldur
eða látinn upp í almenn gjöld, er
venjulega talinn löghestur — 12
hálfpartar, og er hann því % stærri
en vanalegur hestburður eða sama
sem þrjú klyf. Þess verður ávallt
að gæta, þegar melur er fluttur, að
axið snúi upp í böggunum, því að
annars hristist kornið úr því. Part-
arnir eru svo annað hvort látnir
inn í útihús eða í lanir úti og þá
tyrft yfir axið.
Þegar heyannir og melatími er
úti, er byrjað að skaka melinn, þ. e.
að hrista kornið úr axinu á mel-
stönglunum. Áður en verk þetta
byrjar, eru tveir staurar, með
nokkuru millibili, settir upp þann-
ig, að annar endi þeirra er grafinn
í jörðu og moldinni þjappað að,
þeim til styrktar. Við þá er síðan
festur biti eða þverslá, og er hæð
hans frá jörðu hér um bil 1%
alin. Að þessu öllu búnu er komið
með svo og svo marga melparta og
leyst utan af þeim bendið. Síðan
eru teknar tvær handfyllir af mel-
stönglum í senn (ca. um miðjan
stöngul), og veit axið frá en stöng-
ullinn að þeim, sem skekur. Mel-
vöndlum þessum er svo slegið ótt
og títt við þverslána, en við það
losnar kornið (með hýðinu) úr ax-
inu og fellur af hinum megin við
þverslána. Jafnóðum og skekið er,
eru hinar tómu melstangir látnar
afsíðis, og þegar búið er að skaka
heilan part, er hann bendtur á
sama hátt og áður. Er melurinn
síðan brúkaður sem eldsneyti, þeg-
ar kornið er kynt; einnig er hann
mjög notaður til að þekja hús í
stað skógarviðar í öðrum sveitum
og þykir jafnvel endast betur til
þeirra hluta. í óhagstæðu tíðarfari
að hausti til — rosa og rigningum
— er algengt, að melurinn sé skek-
inn í húsum inni (útihúsum) með
svipuðum útbúnaði og áður er lýst.
Islenzka kornið er því næst sett
í lanir, sem eru þaktar utan mel
og yzt með torfi. Verður að gæta
þess, að vatn nái eigi að komast
inn í þær og að kornið sé svo þurrt,
sem unnt er, til þess að eigi hitni í
því í lönunum.
SOFNHÚS
OG SOFNHÚSVERK
SOFNHÚS eru þau hús nefnd, sem
íslenzka kornið er verkað í. Nafn
sitt draga þau af því, að það, sem
verkað er í einu af korni, nefnist
sofn. Að utan eru þau í engu frá-
brugðin venjulegum fénaðarhúsum
eða torfkofum. Innri vegghleðsia
úr hnausum eða torfi, en sú ýtri úr
snyddu, og með torfþökum. En þeg-
ar inn í þau er komið, er auðséð,
að þau eru hvorki fénaðarhús né
geymslukofar. Dyr eru oftast sunn-
an í móti, og þegar inn er komið,
skiptist kofinn í tvo nærri jafnstóra
karma eða krær, þannig að í miðju
húsi eru hlaðnir tveir kampar jafn-
háir veggjunum andspænis hvor
öðrum og reft yfir þá að ofan, og
myndast þannig smádyr á milii
þeirra. í öðru hvoru horninu við
dyrnar í ytri krónni er stór tunna
grafin niður í gólfið upp að miðju.
Hafa báðir botnar verið teknir úr
henni, en í þess stað er kvarnar-
steinn hafður í botni gryfjunnar og
tunnulaggirnar látnar falla yfir
hann.
Innri króin skiftist í tvennt: Frá
veggjabrún og kampabrún niður
að gólfi er sérstakt hólf, og í miðju
þess (í gólfinu) er eldstæðið. Er því
komið fyrir í dálítilli þar til gerðri
lægð, en til þess að undirblástur
geti átt sér stað, eru járnrimlar
settir þversum yfir hana, og verð-
ur þá hol undir eldinum, sem örvar
loftrásina. — Efra hólfið í innri
krónni er nefnt sofnstæði. Er það
loftpallur lítill, gerður á þá leið,
að tveir bitar eru lagðir, samhliða,
af kömpunum, sem aðgreina hús-
krærnar, inn í gaflhlaðið og síðan
reft yfir með mjóum röftum, sem
stungið er inn í veggina öðrum
megin, en hinir endar þeirra hvíla
á bitunum .Eru því bitarnir eða
burðartrén langsum, en raftarnir
þversum.
Ofan á grind þessa eru svo lagð-
ar hinar svonefndu fláttur. Þær
eru búnar til úr melstönglum
þannig, að ca. 3—4 stönglar eru
teknir í senn og bundnir til beggja
enda við jafnmarga stöngla fyrir
neðan axið. — Þó verður hvert
stönglakerfi, hvort sem í því eru
hafðir 3 eða 4 stönglar, að liggja
í gagnstæðri átt hvert við annað á
víxl. Ef byrjað er t. d. að láta öxin
í fyrsta stönglabindinu snúa til
hægri, þá eiga þau að snúa til