Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1955, Blaðsíða 6

634 ^
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
því hyllti hann frelsi einstaklings-
ins og frelsi mannsandans til þess
að leita sér þekkingar.
Síðan ferðaðist hann mikið um
Evrópu. Þá langaði hann til að
ferðast um hnöttinn í vísindalegum
erindagerðum, en gat ekki fengið
neinn til þess að leggja fram fé til
slíks leiðangurs. Að lokum fekk
hann þó fé hjá Spánarkonungi til
þess að fara vísindalegan leiðangur
um Suður-Ameríku. Með honum
fór franskur grasafraeðingur, Aimé
Bonpland. Þeir lögðu á stað frá
Evrópu 1799, og var það þó ekki
glæsilegt, því að Napóleonsstyrj-
öldin var hafin og Englendingar
höfðu lagt hafnbann á meginland-
ið. Þeir sluppu þó fram hjá varð-
skipum Englendinga og komust að
lokum til Venezuela.
Næstu fimm árin voru þeir á
ferðalagi um Suður-Ameríku. Þar
rannsakaði Alexander fljótið Orin-
oco og efri hluta Amazon-dalsins.
Hann kleif fjallið Chimborazo,
kynnti sér fommenningu Inka í
Perú og komst að þeirri niður-
stöðu, að Indíánar væri komnir af
Asíuþjóðum.
Sérstaka athygli vakti fjallgang-
an, því að segja má að þetta hafi
verið í fyrsta skipti að menn freist-
uðu þess að ganga á háfjöll. Chim-
borazo-fjallið er í Equador, og var
þá talið hæsta fjall í heimi. Alex-
ander réðist til uppgöngunnar í
júní 1802 og var við þriðja mann.
Leiðin lá eftir snarbröttum eggj-
um milli gljúfra, og veður var
óhagstætt, ýmist þoka eða stórhríð,
því að þeir voru þarna á rigninga-
tímanum. En er þeir komu þreyttir
og dasaðir upp undir eggjar fjalls-
ins, birti skyndilega og yfir sér sáu
þeir inn mikla og tignarlega koll
fjallsins. Þá færðist nýtt fjör í þá
og þeir heldu ótrauðir áfrám. Ekki
komust þeir þó upp á hátindinn,
því að fyrir þéim varð sþrunga,
400 feta djúp og 60 fet á breidd, og
hvergi hægt að komast yfir hana.
En þá voru þeir komnir í 19.285
feta hæð, og svo hátt hafði enginn
maður komizt áður.
Þessi fjallganga varð til þess að
ýta undir aðra, og hún varð blátt
áfram til þess að Englendingar
gerðu út fjallgöngu leiðangur til
Himalaja 30 árum seinna. Þegar
Alexander heyrði frá bví sagt, að
fjöllin í Asíu væri miklu hærri
heldur en Chimborazo, þá skrifaði
hann: „Fram að þessum tíma hef
ég miklazt af því að vera sá maður,
er komizt hefði á hæsta tind jarðar.
Þess vegna varð ég Öfundsjúkur
þegar ég heyrði hve hátt Englend-
ingar hefði komizt“. Hann var þá
sextugur að aldri, en hann lét það
ekki aftra sér frá að fara til Asíu
og kynnast Himalaja-fjÖllum af
eigin raun.
★
Hvar sem hann ferðaðist sáfnaði
hann steinum, steingjörvingum og
jurtum. f Suður-Ameríku safnaði
hann 6000 jurtategundum og þar
af voru 3500 ókunnar áður. Og eng-
inn maður lýsti með meiri vand-
virkni né nákvæmni því sem fyrir
bar og árangrinum af rannsóknum
sínum. Um ferðalagið í Suður-
Ameríku skrifaði hann 30 stór
bindi.
í stuttu máli er ekki hægt að
segja frá öllu því, sem hann af-
kastaði á vísindasviðinu, en talið
er að hann hafi verið brautryðj-
andi í veðurfræði, landafræði og
mannfræði. Hann rannsakaði
fyrstur manna hver væri orsök
fellibylja í hitabeltinu, og hvernig
stæði á stórfelldum veðrabrigðum
í háloftunum. Hann uppgötvaði að
segulmagn jarðar fór minnkandi
eftir því sem nær dró miðjarðar-
línu. Hann gerði ýtarlegár rann-
sóknir á eldfjöllum. Hann leiðrétti
landakort Suður-Ameríku og stakk
upp á' því að grafinn yrði skurður
í gegnum Panama efðið, einmitt á
þeim stað, sem sá skurður er nú.
Árið 1804 sneri hann heim til
Evrópi' aftur, komst að nýu í gegn
um hr \bannsgirðingar Breta, og
komst til Parísar með allt það, er
hann hafði safnað á ferðalaginu.
Varð hann brátt mjög frægur af
þessari för. Prússakonungur vildi
ekki að hann væri í París og fekk
hann til þess að hverfa aftur til
Berlínar, með því að veita honum
upphefð og leyfi til þess að ferðast
hvenær sem honum sýndist.
Lengsta ferðalag hans var það,
er hann fór fyrir Rússakéisara árið
1829 austur um alla Asíu. Komst
hann þá alla leið austur að landa-
mærum Kína og var þar fagnað
af fulltrúum keisarans sem öðrum
Marco Polo. f þessu ferðalagi fann
hann demantnámu í Úral, en varð
annars ekki mikið ágéngt vegna
þess að rússneskir embættismenn
höfuðsátu hann alltaf. Þó var það
eftir tillögum hans, að rússneska
stjórnin kom upp veðurathugana-
stöðvum þvert yfir Síberíu.
Meðan hann var í Þýzkalandi
var hann gerður að yfirumsjónar-
manni námareksturs. Það bar þann
árangur, að afköstin í námunum
jukust um helming. Hann fann og
upp sérstakan lampa handa námu-
mönnum, og stofnaði sérstakan
skóla fyrir þá. Á þessum árum varð
hann og inn fyrsti „speleologist“,
en svo eru þeir vísindamenn kall-
aðir, sem fást við rannsóknir á
hellum og neðanjarðar göngum.
★
Á efri árum sínum ritaði Alex-
ander fimm binda bók, sem nefnist
„Kosmos". Þar dregur hann saman
rannsóknir sínar og hugmyndir um
heiminn. Hann segir að allur heim-
urinn sé ein samstillt heild, en ekki
kaupphlaup inna hæfustu til þess
að koma sér áfram. Það var alls
ekki í samræmi við kenningar Dar-
wins, síðar méir, en þó sagði Dar-
win að hann væri inn mesti vís-