Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.1956, Blaðsíða 6

122
LESBÓK MQRGUNfci-AÐSINS
JWTTFlfprjipncr Hinai líri^m
evum afréðu Bretar að revna að
koma í veg fyrir að annað eins slvs
kæmi fvrir aftur. Og 1714 sam-
þvkkti þingið hin svonefndu Önnu-
lög (kenrd við önnu drottningu)
og í 15. gr. þeirra laga var heitið
20.000 Sterlingspunda verðlaunum
(það samsverar um 2 milljónum
Sterlingspundíi nú) hverjum þeim,
er gæti. fundið ráð til þess að
reikna út lengdargráðu á sjó. Og
þetta ráð var tímamælir, er svo
væri nákvæmur. að honum skakk-
aði ekki meira en 3 sekúndum á
sólarhring. -
Þá- hafði engum enn komið til
huear að hæ?t væri að húa til svo
nákvæman tím»mæli. Menn höfðu
þá ekki aðra tímamæla en stunda-
glös, eða klukkur þær, sem áður
var lýet.
Nefnd var skipuð til þess að taka
viC uppfinmngum og greiða verð-
launin, ef einhver sk>Tldi vinna til
þeirra. Ekki voru það menn af
Verri endanum, sem í nefndina
voru skioaðir. Það var vfirflota-
foringi Breta, fiármálaráðherrann,
forseti neðri deildar þingsins, for-
seti v-ísindafélacrsins. helzti stiörnu-
fræðingur landsins, ýmsir flotafor-
ingiar og prófessorar í stærðfræði.
Nefnd þessi hlaut nafnið Lengdar-
gráðunefnd og hún starfaði i rúm
hundrað ár, eða frá 1714 til 1828.
Hún varð þegar í upphafi „bitbein
allra svikahrappa, skýaglópa, öfga-
manna og vitfirringa“, eins og sagt
var, þvi afi marga langaði í verð-
launin
En sá, sem leysti bessa þraut af
höndum, var ungur trésmiðssonur
í Yorkshire og gat, sér fvrir það
auð fjár op ódauðlega frægð, en
einnig heiðurinn af hví að hafa
fyrstu.r manna la?t grundvöll að
öryggi skipa á úthöfum.
•k
JOHN HARPJSON hét hann og
var fæddur 1693, Þegar hann var
22 ára hafði hann smíðað fyrstu
klukkuna eftir fyrirsögn, en upp
úr því fór hann að fara sínar eigin
götur. Árið 1726 hafði honum tek-
izt að smíða klukku, sem gekk svo
rétt, að ekki munaði nema einni
sekúndu á mánuði. Þetta var nú
betri árangur en krafizt hafði verið
vegna verðlaunanna. En þessi
klukka gat ekki komið til greina.
Þetta var stór standklukka, með
löngum dingli og lóðum. En fraeg-
ur hollenzkur vísindamaður, Christ
-ian Huygens, hafði áður sýnt fram
á, að slíkar klukkur væri alveg
gagnsiausar á hafi úti, nema blæa-
logn væri, því að veltingur á skipi
mundi trufla gang þeirra gjörsam-
lega.
Árið 1735 smíðaði Harrison fyrstu
klukkuna, er komið gat til mála að
notuð væri á sjó. Hún var ekki
með dingli og hún var örugg gegn
hitabreytingum og hreyfingar
höfðu ekki áhrif á hana. En þetta
tvennt, hitabreytingar og hreyfing,
hefur löngum reynzt klukkum
hættulegast. Fyrir þetta varð
klukka bessi ið mesta ferlíki og vóg
ekki minna en 72 pund. Samt lét
nefndin setia hana í skip og fara
revnsluför frá London til Lissabon.
Ekki reyndist hún svo nákvæm
sem til var skilið, en nefndin veitti
Harrison 500 Sterlingspunda styrk
til þess að halda áfram tilraunum
sínum.
Aðra klukkuna gerði Harrison
1739, en það fór á sömu leið með
hana. Síðan vann hann í 17 ár að
þriðiu klukkunni. Var það enn all-
mikil vél, er hún var tilbúin, enda
var Harrison ekki ánægður
með hana. Og nú hafði líka komið
á þverbrestir í samvinnu hans við
nefndina. Sérstaklega var það út
af því, að nefndin helt nú að bezta
ráðið til þess að reikna út lengdar-
gi-áðu væri að fylgjast með tungl-
inu. Lagði nefndin því mikið kapp
á að fá sem nákvæmastar tungl-
töflur. Og vegna þess að í nefnd-
inni voru eintóm stórmenni, en
John Harrlson var „svo sem ekki
neitt", þá var hér ójafn leikur.
Harrison þóttist hafa fullnægt skil-
yrðum nefndarinnar, en nefndin
skellti skollevrum við því.
Þá vendi Harrison kvæði sínu í
kross. Hann hætti við hinár stóru
klukkur og tók nú að smíða fjórðu
klukkuna, sigurverkið, sem er
frægasta úr veraldar. Því að þessi
klukka var ekki annað en stórt úr,
um fimm þumlungar í þvermál.
Það var knúð áfram af fjöður og
óróa, en um óróann sagði hertog-
inn af Worcester: „Þessi hugvit-
samlega snilli, að láta tönn grípa
í aðra tönn og skila henni af sér á
nákvæmlega réttum tíma til þess
að geta gripið í þá næstu, er næsta
óskiljanleg."
★
ÞAÐ var í apríl 1761 að Harrison
krafðist þess að sigurverk sitt væri
reynt um borð í skipi. Nefndin varð
við því og valdi til þess herskipið
„Deptford“. Það lét í haf frá Spit-
head inn 18. nóvember 1761 og
skyldi fyrst siglt til Madeira. Sonur
Harrisons var með skipinu til eftir-
lits.
Á nfunda degi eftir að látið var
úr hðfn, reiknuðu yfirmenn skips-
ins út stöðu þess samkvæmt sinní
aðferð og taldist hún vera 13 gráð-