Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.1957, Blaðsíða 4

472
LESBÓK MORGTTNBLAE^TNS
SAMKVÆMT hinu forna íslenzka
tímatali hófst Tvímánuður nú 27.
ágúst og lýkur honum 25. þ.m.
Nafnið er einkennilegt og var reynt
að gefa skýringu á því í Lesbók
1954 (bls. 436). Þar er gert ráð
fyrir því, að þá er íslendingar leið-
réttu tímatal sitt um 954, hafi þeir
skotið inn einum sumarmánuði. En
þar sem þessi mánuður gat ekki
komið fyrir nema í þetta eina sinn,
hafi honum ekki verið gefið nafn,
heldur hafi tveir mánuðir verið
látnir fara saman og sá tími verið
nefndur manna meðal tvímánuður,
en síðan hafi það nafn fezt við sein-
asta sumarmánuðinn.
Til er ritgerð eftir Pál Vídalín
lögmann um Tvímánuð, og kemst
hann þar að annarri niðurstöðu,
og er hún miklu skáldlegri. Þykir
rétt að birta hér nokkuð úr henni
í Tvímánuði, og er farið eftir hand-
riti í Landsbókasafni:
Því er nú svo komið vor á meðal.
að allfáir menn vita hvað Tvímánuður
er, og heyrt hefi eg þá, er vildu inn-
byrla mér og öðrum, að Tvímánuður
væri annar mánuður sumars, og þá
aðra, er heldu að hann væri fyrsti
mánuður í sumrinu. Þóttust hvorir-
tveggja bæði kunna lög og skilja forn-
yrði. Sá var þriðji, er nefndi fyrir mér
Tvímánuð og Þrímánuð; þóttist hann
þeirra fróðastur, og svo mikið vissi
hann, að Tvímánuður var eftir mið-
sumar, og hafði þetta numið af ein-
hverjum þeim, er með litlum athuga
lesið hafði rím séra Odds Oddsonar,
sem var á Reynivöllum, móðurföður
Jóns Eyolfssonar vicelögmanns. Hefir
séra Oddur þau mánaðanöfn sum, er
eg hefi hvergi lesið nema í því eina
rími . . . Hann kallar þann Seinmánuð
er Einmánuður heitir enn í dag á al-
mennings tungu. En fjórða mánuð sum-
ars kallar séra Oddur Einmánuð og
síðan Tvímánuð og Þrímánuð.
Nú tel eg það furðu að svo mjög
voru þessir lögvitringar ógætnir, að
þeir eigi gáðu þess, að Landslagabalk-
ur 42 setur Tvímánuð sem selvistar
„termin", og því mátti hann hvorki
vera fyrsti né annar mánuður í sumr-
inu, og ei hinn þriðji, sem ljóst er af
sama Capitula. Það undrar mig stór-
lega að Björn á Skarðsá hefir ei Tví-
mánuð meðal fornyrða í þeim tveim
exemplaribus af því skrifi hans, sem
fyrir mig hafa borið.
Nú er hér með ei grein á gjör hvað
að sé Tvímánuður, þótt hann standi í
Holmverjasögu bæði í 3. og 10. Cap.,
og í Grettissögu Cap. 32, svo sem öllum
alkunnugur tími. Er sú regla fáorðust
til að vita hinn rétta inngang Tvímán-
aðar, sem í gamla stíl skyldi vera, að
Tvímánuður kom þriðjudaginn næstan
fyrir Maríumessu fyrri, nema á varn-
aðarári, þá kom hann á þriðjudaginn
næstan eftir. Nú síðan sá nýi stíll er
innkominn, þá er reglan þessi: Tví-
mánuður kemur á þriðjudag, aldrei
fyrr en 21. ágúst, það er deginum fyr-
ir Symphórianus messu, og aldrei síðar
en 27. ágúst. . . . Á þessum dögum
verður einn þriðjudagur. Hann er
ævinlega fyrstur í Tvímánuði, nema
varnaðarár sé, þá kemur Tvímánuður
á þriðjudag þann 28., deginum fyrir
sjálfan Höfuðdaginn ..
Régluna af þeim gam’a stíl hefi eg
ungur lært af því er með penna noter-
að var á þrykktri lögbók, sem átti Odd-
ur Jonsson klausturhaldari á Reynistað
og mun nú hjá hans örfum, en regluna
eftii nýa stíl hefi eg formerað til sam-
kvæmis við vetrarkomu þá, er séra Jón
Árnason á Stað í Steingrímsfirði (síðar
biskup) hefir sett í rími sínu, að lag-
færðu því, er hann ásamt mörgum nú
á öld lætur veturinn koma á föstu-
dag, móti lögbókum og þeim gömlu
rímmeisturum........
Þessi margnefndi Tvímánuður kem-
ur þriðjudag sem áður er sagt. Hann
kallar Edda Kornskurðarmánuð. Skal
hann telja þrítugnættan og enda mið-
vikudag að aptni. Þennan nefnir Odd-
ur Tvímánuð, bæði í sjálfu ríminu og
þess útskýringu.
En hvaðan þeir hafa fengið sínar
nafngiftir, Einmánuður seinastur í
vetri og Tvímánuður annar fyrir fram-
an þann fyrsta vetrarmánuð, kunna
menn margs til að geta, því hvorki er
ólíklegt að heiðnir menn hafi byrjað ár
sitt með jafndægri*, þá þeir sáu sól
gekk svo mjög hingað til vor norður,
að dagar tóku að gerast lengri en næt-
ur, og hin fyrsta Einmánaðarkoma nær
allt upp á sjálf jafndægri, þegar sum-
arauki hrindir honum niður eftir
sumrinu, svo sem hvort tveggja skeði
1714. Þá kom Einmánuður 20. marz og
var þá jafndægurt einu sinni, en Tví-
mánuður vegna sumaraukans ei fyrr
en 28. ágúst. Urðu þá jafndægur í
annað sinn þann 23. september, þrem
nóttum fyrr en Tvímánuður endaðist á
því ári.
Það er enn, að varnaðarárið snertir
eigi nema 9 mánuði ársins, og er Tví-
mánuðir annar í þeirri tölu, en Ein-
mánuður níundi, og verður hann þá
stakur. Þá er þriðja, að ef árið byrjar
á Einmánuði, þá verður Tvímánuður
annar sá er hefst á sama vikudegi sem
áður hafði sá fyrsti byrjast, og gerir
það síðan hver hinna þriggja, þeirra er
næst eftir koma, Haustmánuður á
íimmtudag eins og Gaukmánuður, Gor-
mánuður á laugardag eins og Eggtíð,
Frermánuður á mánudag eins og Sel-
mánuður, þótt Mörsugur og Þorri verði
hvor sér um vikudag, en ef þeim tveim-
ur er hvor byrjar á drottinsdegi, fylgir
sinn hvorum eftir, Einmánuður Góu,
en Tvímánuður Heyönnum. Samt get
eg ei því neitað, að mér sýnist öll þessi
gáta standa á veikum fæti, svo sem
gjarnt er Etymologii (orðmyndunar-
fræði). Það sýnist nú líkast, að Ein-
mánuður heiti svo, því hann er þá einn
eftir vetrarins, en Tvímánuður af því
að þá eru tveir eftir af sumrinu ....
Eins get eg að Tvímánuður hafi feng-
ið sitt nafn til varnaðar búmönnum,
að þá væri tveir einir mánuðir til
vetrar, og væri því nauðsyn til að gæta
sinna útréttinga. Einmánuður þar á
mót til huggunar í vetrarstríði bænda,
að sumarið færi þá í hönd að einum
mánuði liðnum.
*) í ritgerð í Andvara 1880 fullyrðir
Gísli Brynjólfsson háskólakennari, að
árið hafi til forna byrjað með Hey-
önnum, og endað á aukanóttum.
Á
k
i