Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.1958, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSTNS
399
Grúsk
Enskt mál og vog
í VASAALMANÖKUM þeim, sem hér
eru gefin út, eru ýmiskonar upplýsing-
ar handa almenningi um „Mál og vog
í Stóra Bretlandi, Irlandi og Norður-
Ameríku“ og hvernig eigi að breyta
því í metramál. I sumum þessum
almanökum og í Vasahandbók bænda
er aðeins talað um „enskt mál“, en
margur mun hyggja að það eigi einnig
við um mál og vog í Bandaríkjum og
Kanada.
Þetta er hættulegur misskilningur og
getur valdið tjóni þeim, sem kaupa
vörur frá þessum löndum, því að nöfn
á ýmsum mælieiningum þýða ekki alls
staðar hið sama. Og sama mælieining
getur verið mismunandi eftir því hvað
mælt er.
Eg skal taka hér eitt dæmi.
Fyrir þúsundum ára kölluðu Keltar
á Bretlandseyum eina handfylli bushel.
En þetta bushel stækkaði óðum, og í
þann mund er Norður-Ameríka var
numin, var það orðið svo stórt, að þv>
var skipt í 4 peck eða 32 quart. Hvað
er þá quart og peck? í Bretlandi jafn-
gildir quart 1.36 lítrum, í Bandaríkj-
unum hér um bil 0.94% lítra er um lög
er að ræða, en 1,10 lítrum ef um þurt
efni er að ræða. Nú er bushel mæli-
eining á allskonar uppskeru, og stjórn
Bandaríkjanna hefir nýlega ákveðið
að það skuli vera þungaeining, en ekki
lagarmálseining, þannig að eitt bushel
af hveiti er 60 ensk pund. En svo nær
það ekki lengra. Eitt bushel af baun-
um getur verið 24—78 ensk pund og
þar á milli, bushel af eplum 44—50
pund, af þurkuðum ferskjum 24—40
pund. Eitt bushel af kartöflum er
ákveðið 60 pund í öllum ríkjunum
nema Kaliforníu, þar er það 54 pund.
— Um Pech er það að segja, að í
Bandaríkjunum samsvarar það 8,81
lítra, en í Englandi 9,09 lítrum.
Geta má um fleira.
Gallon er lagarmál og er talið sam-
svara 3,78 lítrum. En svo er til annað
Gallon, sem nefnist British Imperial,
og það samsvarar um 4,54 lítra.
Gross er að jafnaði 12 tylftir, eða
144 einingar, en til er þó stórgross og
það er 144 tylftir.
Inch (þumlungur) er mismunandi að
lengd. England hefir haft sinn þuml-
ung, Kanada sinn og Bandaríkin sinn.
Að vísu hefir ekki munað miklu á
þeim, en þó nóg til þess, að út af þessu
hefir verið deila í margar aldir. Nú
eru þessar þjóðir að lokum að koma
sér saman um ákveðna lengd á þuml-
ungnum, og á hann að vera 2,54 senti-
metrar.
Míla. Ensk sjómíla er 1,85 km, en
landmíla 1,61 km.
Pint. Ef mælt er þurt efni er það
0.55 lítri, en ef um lög er að ræða, þá
er það annaðhvort 0.47 lítrar, eða 0.57
lítrar, en amerískt pint er % stærra.
Tonn. Það er tvennskonar. Short ton
er 2000 ensk pund eða 907 kg rúm-
lega. en Long ton er 2240 ensk pund,
eða um 1016 kg.
Englendingar eru manna fastheldn-
astir á það sem fornt er og bera þess
vott nöfn á ýmsum mælieiningum
þeirra. Þar er t d. stone (steinn). Nafn
-ið er komið af því, að fyrir 5000 árum
söfnuðu Egyptar steinum af líkri stærð
og notuðu þá sem vogarlóð. En ekki
varð það nákvæmt og vogareiningin
stone var lengi allt á milli 4 og 20
pund, þangað til það var með lögum
ákveðið 16 pund, en nú er það 14 pund,
eða 6,35 kg.
Foot (fet) er lengd á il manns frá
hæl að tá. En nú eru fætur manna mis-
jafnlega stórir og því er þetta lengdar-
mál mjög á reiki í hinum ýmsu lönd-
um. En Englendingar hafa ákveðið
með lögum að eitt fet skuli vera 12
þumlungar (enskir). Yard var upphaf-
lega lengdin á belti Engilsaxa, en
stundum látið samsvara 2 kubit, en
það var egypzk mælieining og sam-
svarar 1 kubit nú 18 þuml. enskum.
Er. svo er sagt að Hinrik konungi
fyrsta hafi þótt þetta ónákvæmt mál
og bjó til lögskipað yard, en það var
lengdin frá nefbroddi hans út á þumal-
fingursgóm, er hann rétti út handlegg-
inn. Yard er nú rúmlega 0,91 sm.
Hand er sama og þverhönd og þannig
eru hestar mældir í Englandi enn.
Þeir kalla þann hest 15 hendur, sem
er 5 feta hár á herðakamb. Nú jafn-
gildir hand 4 þumlungum eða 10,6 sm.
Span er sama og spönn, var áður látið
jafngilda 2 þverhöndum, en er «ú 9
þumlungar eða 22,86 sm. Inch (þuml-
ungur) var upphaflega breidd á þumal
-fingri manns. En fyrir 600 árum þótti
Bretakonungi þetta ónákvæmt mál,
svo að hann ákvað að einn þumlungur
skyldi vera lengdirí á 3 byggkornum,
er lögð voru enda við enda! Nú er
einn þumlungur ákveðin Vis úr feti,
eða 2,54 sm.
Hundredweight er tvennskonar,
short 100 pund ensk, og long 112 pund.
Acre (ekra) var upphaflega talið það
land er eyki nauta gæti plægt á einum
degi. En þetta varð allmismunandi eft-
ir því hvað nautin voru stór og sterk.
Varð oft mikill ágreiningur út af því
í kaupum og sölum. Þá ákvað Hinrik
VIII að ein ekra skyldi vera 40 rods
á annan veginn og 4 rods á hinn. Síðan
er ensk ekra talin 160 ferrods. En rod
þýðir röð, og er þannig upp komið:
Fyrir eitthvað 400 árum töldu þýzkir
bændur sig vanhaga um hentuga ein-
ingu fyrir landmælingar. Einhver hug-
vitssamur maður fann þá ráð til að
bæta úr þvi. Hann lét 16 fyrstu menn-
ina, sem gengu úr kirkju næsta sunnu-
dag, raða sér hve* aftan við annan, og
mældi svo lengdina frá þeim fyrsta til
hins seinasta. Þetta mál kölluðu þeir
svo röð, en það varð að rod á Eng-
landi. Lengd hennar hefir nú verið
löggilt 16,5 fet, eða um 5,03 metrar.
Pace (skref) táknaði upphaflega tvö
skref, eða um 5 fet. Rómverjar mældu
land þannig og 1000 tvöföld skref köll-
uðu þeir „mile“. Þaðan er míla komin
og þýðir þúsund. Ensk míla ætti því
að vera 5000 fet, en það er hún ekki,
heldur 5280 fet. Tvö skref voru einu
sinni talin jöfn faðmi, en enskur faðm-
ur (fathom) er 1 feti lengri. Ensk míla
skiptist því hvorki í pace né fathoms.
Hún er sem áður segir 1,61 km, en
1000 enskir faðmar eru 1,83 km.
Bucket (fata) er talin 4 gallons.
Cable Lenght (festarlengd) er talin
720 fet, eða 219,46 metrar. Nail (nögl)
er nú 2,25 þumlungur eða 5,71 sm.
Palm (lofi) er 3 þuml. eða 7,62 sm.
Rope (reipi) er 20 fet, eða 6,10 metrar.
Sack (poki) er 3 bushels eða 0.11
ten.m. Skein (hespa) er 120 yard eða
109.73 metrar. Township (borgarland)
er 36 fermílur enskar, eða 93,24 fer-
kílómetrar. Á.
o—00—o