Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1960, Síða 12
256
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Þrenns konar hitamœlar
Fahrenheit, Celsius og Kelvin
GALILEO var sá fyrsti sem fann
upp hitamæli. Það var árið 1603.
Löngu áður höfðu menn tekið eftir
því, að hlutir tóku breytingum við
hita og kulda, drógust saman við
kulda, en þöndust út við hita. Á
þessari eftirtekt var uppgötvun
Galileo byggð. Hann fekk sér hólk,
sem lokaður var í annan enda,
fyllti hann af heitu lofti og stakk
svo opna endanum niður í vatns-
skál. Þegar loftið í hólknum kóln-
aði, drógst vatnið upp í hann. Með
þessu móti hafði Galileo fundið
upp fyrsta hitamælirinn. En sá var
galli á þessu, að vatnsskálin var
opin, og loftþrýstingurinn á vatn-
springa í hinu þunna lofti. Síðan
var hann settur í körfuna og henni
harðlokað. Og flugbelgurinn hófst
á loft.
í hálfa aðra klukkustund helt
loftbelgurinn stryki sínu upp í há-
loftin. Kittinger hafði nóg að gera.
Hann setti hinar sjálfvirku ljós-
myndavélar í gang, athugaði æða-
slög sín og hafð’ stöðugt samband
við flugvöllinn og skýrði þeim frá
hvemig sér liði. Hann fann ekki til
neinna óþæginda.
Þegar flugbelgurinn var kominn
í 76,400 feta hæð komst hann ekki
lengra. Og þá stökk Kittinger út úr
körfunni. Ekki mátti hann opna
fallhlífina þá þegar, því að þá
mundi loftkuldinn hafa drepið
hann. Það var um að gera að kom-
ast sem næst jörðinni á sem styzt-
um tíma. Kittinger teygði frá sér
inu í henni var misjafn. Breyt-
ingar á þunga loftsins höfðu áhrif
á hvað vatnið drógst hátt upp í
pípuna, án tillits til hitastigs. Þetta
truflaði mælingarnar.
Árið 1654 fann Ferdinand II.,
stórhertogi af Tuscana, upp hita-
mæli, sem var óháður loftþyngd.
Hann hafði vökva í lokaðri gler-
pípu og þessi vökvi ýmist hækkaði
eða lækkaði í pípunni eftir því
hvernig hiti umhverfisins breytt-
ist. Hér var fundinn fyrsti nothæfi
hitamælirinn. En fyrst í stað varð
þó aðeins að gizka á hitabreyting-
arnar.
Þá kom Newton til sögunnar
alla skanka til þess að stýra sér og
varna því að hann tæki að snúast
um sjálfan sig. Og þannig lét hann
sig falla 64.000 fet. Enginn annar
maður hefir fallið þvílíka hæð í
lausu lofti. Hann var með segul-
band á bakinu og talaði stöðugt í
það, lýsti ferðalaginu og hvernig
sér gengi að halda jafnvægi, og
hann var ekki hræddur. Fallhrað-
inn jókst stöðugt og samsvaraði nú
um 400 km. á klukkustund. Jörðin
virtist koma á móti honum með
geisihraða. Hann hafði verið 2
mínútur og 58 sekúndur á leiðinni.
Og nú opnaði hann fallhlífina er
12.000 fet voru eftir til jarðar.
Hann var sex mínútur á leiðinni
eftir það og kom niður heilu og
höldnu. Nákvæm læknarannsókn
sýndi, að honuir. hafði ekk; orðið
neitt meint af ferðalaginu.
1701. Hann stakk upp á því að hita-
breytingarnar væri mældar í stig-
um. Hann vildi láta neðsta stigið
vera við frostmark, og merkt 0, en
líkamshiti skyldi vera 12 stig, og
bilinu milli 0 og 12 skift í jafna
hluta. Það var eðlilegt að hann
tæki upp 12-regluna, því að hún
mátti heita algild á Englandi. Þar
voru 12 þumlungar í feti, 12 skild-
ingar í pundi, 12 einingar í tylft
og 12 tylftir í grossi. Hví skyldi þá
12-reglan ekki gilda líka um hita-
mælingar?
Svo var það 1714 að þýzkur
eðlisfræðingur, sem hét Gabriel
Daniel Fahrenheit, fann upp miklu
betri hitamæli. Fram að þessu
hafoi ýmist verið notað vatn eða
vínandi í hitamælana. En sá var
gallinn á, að vatn fraus fljótt, en
vínandi. fór að sjóða áður en háu
hitastigi væri náð. Á þessu réði
Fahrenheit bót með því að nota
kvikasilfur. Það helt sér fljótandi
langt niður fyrir frostmark, og
langt yfir suðumark vínanda. Auk
þess var þennsla þess og samdrátt-
ur jafnari eftir því sem hiti breytt-
ist, heldur en hjá vatni eða vín-
anda. Og á þennan hátt gerði
Fahrenheit þá beztu hitamæla, sem
til voru.
En þá kom að því að marka
hitastigin. Ekki vildi Fahrenheit
fara eftir þeirri reglu, sem Newton
hafði fundið upp, heldur fór hann
sínar eigin götur. Hann vildi ekki
setja lægsta stig við frostmark,
heldur setti hann það við hinn
mesta kulda, sem hann gat fram-
leitt í tilraunastofu sinni með því
að blanda saman salti og ísi. (Ef
til vill hefir hann gert það vegna