Lesbók Morgunblaðsins - 12.06.1960, Blaðsíða 12

336
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Litskygni og litblinda
í AUGUM mannsins er umhverfið
marglitt, en ekki eru allar skepn-
ur þeim gáfum gæddar að geta séð
liti. Sumum kann að þykja þetta
undarlegt, en satt er það samt.
Litir eru fyrirbrigði, sem torvelt
er að útskýra. í myrkri eru allir
kettir gráir, segir máltækið, og í.
raun og veru er allt efni litlaust.
Litirnir eru í liósrofinu og þeir
koma fram vegna þess að hlutirmr
hafa mismunandi hæfileika til að
veita þeim viðtöku. Græni liturinn
á grasinu kemur fram við það, að
grasið endurkastar aðeins þessum
eina lit ljósrofsins, og verður því
sjálft grænt í augum okkar.
Reynið að útskýra fyrir manni.
sem hefir verið blindui frá fæð-
ingu, hvernig rauður litur er, eða
blár litur. Það er ekki hægt, vegna
þess að ekkert er við að miða. Og
litir eru hvorki áþreifanlegir ne
ilmandi.
Talað er um frumliti. í málara-
listinni er rautt, gult og blátt
frumlitir, en vísindin telja rautt,
grænt og blátt (eða fjólublátt)
frumliti. Eftir því sem þessir litir
blandast saman á margfaldan hátt,
koma fram þau 160 litbrigði, sem
vísindin tala um, en þau koma að-
eins fram í ljósgeislum ekki með
blöndun alls konar málaralita.
Sumir menn eru litblindir, sem
kallað er, og stafar það af galla á
sjóninni.
— o —
Margs konar tilraunir hafa ver-
ið gerðar til þess að fá úr því skor-
ið hvort dýrin sjái liti eins og
mennirnir. En það er vandasamt og
ef til vill óvinnandi verk. Reynt
hefir verið að láta skepnur velja
milli lita, en menn geta þó ekki
verið alveg vissir um að dýrin geti
aðgreint litina, ef til vill er birtan
aðeins mismunandi skær á hlutun-
um í þeirra augum, eftir því hvað
litirnir eru skærir. En með öllum
þessum tilraunum þykjast menn
þó hafa komizt að þeirri niður-
stöðu, að engin spendýi sjái liti.
nema apar og menn. Mynd af um-
hverfinu er í augum dýranna að-
eins „svart á hvítu,“ hið dökkva
mismunandi dökkt og hið hvita
mismunandi hvítt, og svo mikið af
gráum lit þar inn á milli. Dýrin
sakna ekki litanna, sem þau hafa
aldrei séð, og myndirnar eru í aug-
um þeirra svipaðastar prentuðum
myndum í blöðum og bókum, sem
mennirnir láta sér nægja, sem
ímynd náttúrunnar. Meðan kvik-
myndir voru ólitaðar fannst okk-
ur þær vera fullnægjandi, en þar
höfðum vér þó fyrir augum hinn
litlausa heim dýranna.
Sumir halda því fram, að hund-
ar og kettir sjái liti, og margir full-
yrða að hundar þekki lit á fötum.
Þess vegna villist þeir stundum á
fólki á götu, vegna þess að fatalit-
urinn er hinn sami. En þetta er
ekki rétt. Vísindin fullyrða að
hundar, kettir, kanínur, rottur,
hestar, kindur og nautgripir sjái
enga liti, eða sjái þá að minnsta
kosti allt öðru vísi en vér sjáum
þá.
Gömul trú er það, að mannýgir
tarfar megi ekki rauðan lit sjá, því
að þá tryllist þeir. Þess vegna eru
nautabanar í rauðum búningum og
veifa rauðum dulum til nautanna,
þar sem nautaat fer fram. Nú heíir
komið upp úr kafinu að tarfarmr
sjá ekki rauða litinn, eða geta ekki
greint hann frá öðrum litum. Þessi
litur tryllir þá því ekki. En það er
hreyfingin, þegar rauðu klæðunum
er veifað og sveiflað, sem æsir
nautin upp og gerir þau tryllt. Þau
myndu tryllast jafnt þótt klæðin
væri með einhverjum öðrum lit.
Fræg er orðin sagan um ráð-
snilli piltsins, sem setti græn gler-
augu á kýrnar, þegar jörð var orð-
in svo sölnuð ,að þær vildu ekki
bíta, en eftir það sýndist kúnum
grasið vera grænt og bitu það í óða
önn. Sagan hefir tapað gildi sínu
eftir að það varð kunnugt, að kýr
sjá ekki liti. Þær mundu sjá ver
með grænum gleraugum, en þær
mundu ekki sjá grænan lit að
heldur.
— o —
Venjulegasta aðferðin til þess að
komast að því hvort einhver
skepna sér liti, er sú, að tengja lit-
inn við fæðuna, hafa mat þeirra
í íláti með sérstökum lit, en svo
tóm ílát með öðrum litum þar um
kring. Tilraunadýrin rata fljótt á
rétta ílátið, en ekki er víst að þar
ráði litskynjun þeirra, þefskynjan
gæti átt sinn þátt í því. Og svo
þarf að skipta um lit á ílátum
nokkrum sinnum til þess að vita
hvort tilraunadýrið skynjar aðra
liti, og aldrei má matarílátið vera
á sama stað deg’ lengur. Þetta er
því mjög tímafrekt og vandasamt
starf, en það hefir sem sagt leitt
í ljós, að engin spendýr sjá liti
nema apar og menn.
Um fugla er allt öðru máli að
gegna. Þeir hafa mjög næma lit-
skynjan, enda væri litskrúð fjaðr-
anna gagnslaust ef þeir gæti ekki
séð liti. En mismunandi er það
nokkuð hvaða liti þeir sjá bezt.
Rauða liti, gula og græna sjá þeir
bezt, en bláa liti miklu síðpr, og má
vera að sú sé orsök þess hve fáir
fuglar eru bláir. Hörpufuglinn *
Ástralíu safnar þó bláum og fjólu-
bláum blómum til þess að skrevta
með laufið við bústað sinn og sýn-
ir með því að harm ber skyn á
þessa litL