Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1960, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
593
ingarverðu athæfi þeir hafi gert
sig seka í og áminna þá um að
láta slíkt ekki henda sig aftur.
Stiftsyfirvöldin tóku þá rögg á
sig og vísuðu nokkrum piltum úr
skóla. En bæarfógeti fekk þau
laun, að hann var sviftur embætti.
Svo fór um það mál.
Rektor gegndi embætti sínu
næsta ár og í marz þann vetur
(1851) segir hann í bréfi til Jóns
Sigurðssonar: „Nú er ástand skól-
ans hið bezta, svo að engan þarf
að fæla, og frá því eg kom til
skólans hefi eg aldrei reynt pilta
eins auðsveipa og nú“.
Við þá landhreinsun er stifts-
yfirvöldin höfðu gert, hafði allt
skólalífið breyzt. Það þarf ekki
marga gikkina í hverri veiðistöð
til þess að allt stefni á ógæfuhlið.
Rektor fekk lausn frá embætti
sumarið 1851, en varð ekki lang-
lífur úr því. Hann andaðist 17.
ágúst 1852, og með honum fell í
valinn einn af beztu sonum ís-
lands. Um þetta segir Benedikt
Gröndal sonur hans: „Það var í
rauninni pereatið sem varð hin
fyrsta orsök til þeirrar veiki, sem
gerði útaf við föður minn, því það
fekk honum svo mikils, svo þeir
herrar gátu hrósað happi yfir
sigrinum“.
—ooo—
Þessi atburður, pereatið, gerðist
á horni Austurstrætis og Veltu-
sunds, fyrir framan húsið, sem
upphaflega var kallað Petræusar-
hús. Benedikt Gröndal var þar eitt
sumar hjá foreldrum sínum. Hann
segir að þetta hafi verið eitt af
þeim stærstu íbúðarhúsum, sem
þá voru í bænum, og álitið gott
hús, þótt enginn myndi nú vilja
gera sig ánægðan með það, vegna
þess að það hafi verið illa gert að
herbergjaskipan og fyrirkomulagi,
lágt undir loft, og lítil sem engin
lóð.
Þarna átti Jón Árnason þjóð-
sagnasafnari þá heima. „Jón bjó í
austasta herberginu í húsinu og
þar var eg á daginn, en við sváf-
um uppi á lofti, og þá var Jón
Þorleifsson (skáld) þar og hraut
og fussaði í svefninum svo að eg
varð oft andvaka af því. Seinna
fekk eg herbergi við hliðina á
Jóni, dimmt og laklegt“. Þarna
orkti Gröndal Örvar Odds drápu,
oft og tíðum undan prentaranum,
og segist oft hafa iðrazt þess.
—OOO—
Eftir lát rektors fluttist ekkja
hans í Gröndalsbæ (Skálann við
Grjótagötu) þar sem faðir henn-
ar, Benedikt Gröndal dómari,
hafði verið seinustu æviár sín. En
séra Sveinbjörn Hallgrímsson
fluttist í húsið við Austurstræti
og var þar um hríð meðan hann
var ritstjóri Ingólfs.
Húsið gekk kaupum og sölum.
Árið 1861 keypti Einar Bjarnason
nokkurn hluta þess og byrjaði að
versla þar. Einar var Árnesingur
og var kallaður Einar stutti. Hann
hætti að versla 1871 og fór til
Ameríku, en þá eignaðist C. F.
Siemsen húsið.
Um þessar mundir hafði Jón
Guðmundsson ritstjóri Þjóðólfs
komið á fót fyrsta kaupfélaginu
hér á landi. Var þetta hlutafélag
og stofnaði hann það með nokkr-
um efnuðum bændum í nágrenni
Reykjavíkur, en var sjálfur lífið
og sálin í því. Þetta félag fekk nú
inni í húsinu Austurstræti 1 og
hóf verslun þar. En vegna þess að
almenningur skildi ekki orðið
„hlutafélag" lagaði hann það í
hendi sér og kallaði „hlutaveltu-
félag“, sennilega vegna þess að
það hafði mikið í veltunni. Og
svo var þetta stytt í Veltufélagið,
og seinast varð úr því Velta, og
festist það nafn við verslunina og
húsið. Og nafngiftin náði lengra.
Húsasundið þar á milli og Rand-
ersku húsanna, fekk nú nafnið
Veltusund, og hefir haldið því síð-
an. Er það nafn auðvitað óskiljan-
legt öllum, sem ekki þekkja þessa
sögu. Þetta átti upphaflega að
verða fyrirmyndar gata og ná alla
leið suður að tjörn. En það hefir
líklega gleymzt árið 1883, er
Schierbeck landlækni var leyft að
reisa íbúðarhús norðan við kirkju-
garðinn. Þegar það hús var risið
af grunni, kom í ljós að það var
einmitt þar sem Veltusund átti að
vera, og nú var loku fyrir skotið
að það gæti nokkurn tíma náð
suður að tjörn. Þess vegna hefir
það aldrei náð lengra en suður í
Vallarstræti.
Jón Guðmundsson tók við stjórn
félagsins 1873 og keypti félagið þá
húsið Veltuna. Skömmu síðar
seldi hann Matthíasi Jochumssyni
skáldi blað sitt Þjóðólf, sem hann
hafði stjórnað langa hríð með
miklum skörungskap. En þá var
Jón farinn að heilsu og andaðist
hann 1875. Eftir lát hans tók fé-
laginu að hnigna og seinast logn-
aðist það út af.
Og enn gekk Veltan kaupum og
sölum. Seinast eignaðist Eyþór
Felixson kaupmaður húsið. Hann
lét rífa það 1890 og reisa á grunni
þess tvílyft hús. Það helt lengi
vel gamla nafninu og var kallað
Veltan, en það var ekki rétt að
öðru leyti en því, að það minnti
menn á, að þarna hafði Veltufé-
lagið einu sinni verið. Þetta hefir
alltaf verið verslunarhús, en eng-
in verslun í því hefir heitið Velta.
Það er þetta hús, sem nú á að
hverfa. Saga bess skal ekki rakin
hér. Hitt er meira um vert, að
rifjað sé upp, að á þessum stað
gerðust tveir sögulegir atburðir.