Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1960, Blaðsíða 10

598
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
ig um menningarvandamál, eink-
um í seinustu skáldsögum sínum.
Laxness hallast helzt að komm-
únistum, Hamsun að nazistum.
Hvort tveggja er af sömu rót:
skorti á hugsun, og þess vegna
sefjun frá þessum tveimur kúg-
unar-trúarbrögðum. (Vér erum
nú um sinn lausir við önnur
þeirra).
Hamsun og Laxness eru fyrst
og fremst ævintýraskáld og öfga-
meistarar. í bókum Hamsuns
finnst varla nokkur þekkjanlegur
Norðmaður, og enginn íslendingur
í bókum Laxness. Báðir manna
þeir sína heima eftir eigin geð-
þótta. Að vísu koma fyrir norsk
og íslenzk einkenni hjá hugar-
fóstrum þeirra. Hvorki Jón Hregg-
viðsson né Steinar í hinni nýu
bók, hafa verið til á íslandi, og
hvorki Nagel né August hafa ver-
ið til í Noregi. En þetta er ein-
mitt gott og hressandi eftir hel-
greipar raunsæisins.
Þannig er Laxness, enda þótt
hann taki gönuskeið vegna tví-
skinnungsins og þykist þurfa að
gera sér laukagarð í eyðimörk
kommúnismans. Hann er með
þeim ósköpum fæddur að vera
skáld og listamaður. Hann skrifar
ekki af innblæstri, heldur þegar
innblásturinn er liðinn hjá —
skrifar ekki fyr en hann hefir velt
öllu vandlega fyrir sér. Þannig
var H. C. Andersen Þótt hann
væri barnalegur í sér, tókst hon-
um betur en öðrum, með ígrund-
an og málsnilld, að bera hið ein-
falda og barnalega fram af skáld-
legri list. Hamsun vann á sama
hátt. Hér er um að ræða nokkurs-
konar „kontrapunkt“ hámarkið í
heimi listarinnar. Vals er auðvitað
alltaf vals, en það er listarmunur
á hvort hann er leikinn á drag-
spil á píuballi, eða af Chopin.
í þessari seinustu bók lýsir Lax-
nes því sama, sem Hamsun lýsir
í þriðja — og lélegasta — bindi
August-sagna sinna, þar sem
August lendir í klónum á endur-
skírurum. En sá er þó munurinn,
að það sem er einstakt atriði í
bók Hamsuns, er grundvallarefnið
í nýustu sögu Laxness. Þar flétt-
ast einnig inn í áróðurshneigð
hans og fordæming þjóðskipulags-
ins, enda þótt ekki sé alltaf auð-
velt að skera úr hvort hann talar
í gamni eða alvöru. Auðvitað er
fjölkvæni hér einn af máttarvið-
unum, þar getur gaman og alvara
farið saman: hann vill fletta ofan
af yfirdrepskapnum um einkvæni,
þar sem konan er lokuð inni í
hjúskapnum en maðurinn hefir
ótal leynidyr að skiótast út um
til leynilegra athafna. og svo verð
ur konan að borga brúsann. Tákn-
mynd þessa er Björn á Leirum,
sem á óskilgetin börn alls staðar.
Brigham Young, lærisveinn spá-
mannsins átti 24 konur og heimili
handa hverri. Þjóðrekur biskup,
sem var trúboði á íslandi, átti
ekki nema fjórar konur, og þrjár
þeirra voru komnar yfir þann
aldur, er gerir fjötkvæni freist-
andi: „Hafði drottinn innsett fjöl-
kvæni með opinberun að engin
kona skyldi úti liggja í skurðum
með afkvæmi sín um jólin. Var
það útþrykkilegt boð og lögmál
kirkju heilagra manna af hinum
næstum dögum að mormónar
skyldu vernda sem flestar konur
með eilífri innsiglun en eigi
hrekja þær fyrst á merkur og
gera síðan hróp að þeim. Með
þeim formála býður Þjóðrekur
biskup maddömu Colornay að
ganga í hús sitt, og tekur hana
sér til eiginkonu auk Járnönnu“.
En jafnframt mælir hann þó ein-
kvæninu bót, þar sem er aðalsögu-
hetjan Steinar í Hlíðum. Þó slær
hann úr og í á sinn einkennilega
kaldhæðnislega hátt, svo að aHt
verður sem í þoku. Hér er frá-
sagnarstíllinn spenntur til hins
ýtrasta, oft gneistar af honum, en
svo höktir hann í málalengingum,
vegna þess að penninn hefir feng-
ið þann ávana að eltast við æ
kyndugri setningar og atvik, sem
ekki hæfa höfuðefninu.
—OOO—
Ævintýr sögunnar er í sjálfu
sér næsta einfalt. Miðdepill þess
er fámenn og fátæk fjölskylda
undir Steinahlíðum. Bóndinn á
gráan hest, sem börnin halda að
sé ævintýrahestur, og Steinar vill
ekki selja hann þótt gull sé í boði.
En þegar konungur kemur til ís-
lands á þúsund ára hátíðina 1874,
gefur Steinar honum hestinn í
þakklætisskyni fyrir stjórnar-
skrána. Konungur býður honum
þá að heimsækja sig í Danmörk.
Þetta gengur ekki fram af hon-
um, því að hann er sjálfur af
konungum kominn og getur rakið
ætt sína til Haralds konungs hildi-
tannar
„Margir voru til þings riðnir að
sjá hvílíkir væru menn er fornir
rithöfundar hafa gefið líf í bók-
um. Voru þar eigi allfáir er töldu
til frændsemi við meiri höfðingja
en Kristján Vilhjálmsson. Og þó
bændur mætu sem vert var tign
er þessum útlendingi var af Dön-
um gefin með konungsheiti, þá er
óvíst að konungur sá hafi nokkru
sinni meðan hann lifði komið í
hóp manna sem töldu hann svo
langt fyrir neðan sig að ætterni
einsog þeir kræklóttir beinkram-
armenn í bögluðum kýrhúðar-
skóm sem hér tróðu marvaðann.
Hefir því aldrei verið gleymt á
íslandi að sproti þessi á kotungs-
aðli þýskum, uppalmn sem töku-
drengur í Danmörku, gat aðeins
fyrir tilverknað íslenskra ættar-
bóka komið saman ætt sinni við